Shkruajnë Jakob Weizman & Sejla Ahmatovic
Bashkimi Evropian vendosi një bast strategjik për rezervat e litiumit të Serbisë për të nxitur kalimin e saj ambicioz drejt automjeteve elektrike. Ajo që përfundoi duke marrë në këmbim ishin politika e ndyrë dhe një reagim mjedisor aq i ashpër sa po helmon marrëdhëniet e kombit ballkanik me Brukselin dhe po shkatërron aspiratat e tij për t’u bashkuar me bllokun.
Depozita e litiumit Jadar, e Serbisë, vlerësohet të përmbajë mjaftueshëm metal të butë e të bardhë për të fuqizuar 1 milion automjete elektrike dhe për të plotësuar deri në 25 për qind të kërkesës së Evropës, duke e vendosur depozitën më të madhe të litiumit në kontinent në qendër të përpjekjeve të BE-së për të siguruar furnizimet me lëndët e para kritike të nevojshme për të kaluar larg nga karburantet fosile.
Nuk është çudi, pra, që një projekt për të minuar depozitën, i zhvilluar nga gjiganti global Rio Tinto, do të sigurojë mbështetje thelbësore nga Brukseli sipas Aktit të Lëndëve të Para Kritike (CRMA), i cili synon të zvogëlojë varësinë e madhe të bllokut nga Kina për burime thelbësore.
Megjithatë, rezistenca intensive ndaj projektit nga serbët, të cilët shqetësohen për dëmtimin mjedisor dhe akuzojnë liderët e tyre politikë për korrupsion, kërcënon të minojë mbështetjen për anëtarësimin në BE që shkon në rreth 40 për qind.
Nëse BE vendos të mbështesë Jadarin, kjo do të sinjalizojë se blloku u jep përparësi interesave të tij ekonomike mbi vlerat themelore dhe gjithashtu “do të ketë pasoja dramatike në Serbi dhe rajon”, tha Aleksandar Matkoviç, një studiues me bazë në Beograd, i cili ka organizuar protesta kundër projektit të minierave.
Protestat janë lidhur me një valë më të gjerë trazirash antiqeveritare në Serbi, me tensionet që u përshkallëzuan më tej pasi një dokumentar, i prodhuar nga një metalurg që mbështet projektin Rio Tinto, i etiketoi në mënyrë të diskutueshme ata që e kundërshtojnë atë si agjentë rusë.
Më 25 mars, Komisioneri i Industrisë Stéphane Séjourné zbuloi 47 projekte strategjike të lëndëve të para nën CRMA, por nuk përfshinte projekte të BE-së duke bërë që shumë njerëz të pyesin nëse kjo ishte për shkak të polemikave rreth minierës së litiumit Jadar të Rio Tinto.
Komisioni nuk pranoi të komentojë nëse shqetësimet rreth Jadarit kishin ndikuar në vendimin për të vonuar njoftimin, por theksoi ambiciet më të gjera rreth partneritetit strategjik të BE-së për lëndët e para me Serbinë.
Ky partneritet “nuk ndryshon në asnjë mënyrë qasjen e BE-së ndaj bazave të procesit të pranimit në BE. Ajo që mund të bëjë është të sjellë investime në lëndë të para, bateri dhe lëvizshmëri elektronike që do të nxisin zhvillimin ekonomik dhe tranzicionin e gjelbër dhe dixhital dhe do të krijojnë mundësi të reja pune” tha një zëdhënës.
Menjëherë pasi Séjourné njoftoi projektet e mbështetura nga BE-ja, presidenti serb Aleksandar Vuçiç u takua me Presidenten e Komisionit Evropian Ursula von der Leyen dhe Presidentin e Këshillit António Costa për darkë në Bruksel dhe mori vesh për rrëshqitjen demokratike të Serbisë.
Udhëheqësit e BE-së shprehën pakënaqësinë e tyre për trajtimin e trazirave të studentëve nga Vuçiç dhe protestat më të gjera kundër sundimit të tij që kanë vazhduar për më shumë se katër muaj. Vuçiç, nga ana e tij, ka akuzuar protestuesit se financohen nga Perëndimi – duke iu drejtuar një tropi të përbashkët si në politikën serbe, ashtu edhe në polemikën rreth projektit Jadar: fajësimin e ndërhyrjes së jashtme.
Por për shumë njerëz në Serbi, projekti Jadar simbolizon tani shtrirjen e BE-së me një gjigant minerar në kurriz të shqetësimeve publike – duke i dhënë përparësi interesave industriale të Gjermanisë dhe garës së bllokut për të mbyllur hendekun e EV me një Kinë dominuese. Ndërkohë, mosbesimi popullor ka bërë që shumë vendas të besojnë se do të përfitojnë vetëm politikanët.
Historia e origjinës
Në vitin 2004, gjeologët e Rio Tintos që kërkonin në luginën Jadar gjetën një depozitë të shkallës së lartë që kombinonte borin dhe litiumin, duke e quajtur atë “jadarite”. Në 2021: Rio Tinto njoftoi se do të fillonte operacionet në projekt, duke zotuar mbi 2 miliardë euro. Ky njoftim shkaktoi protesta masive, duke e detyruar qeverinë të pezullonte ndërmarrjen e Jadarit. Ana Brnabić, kryeministrja e asaj kohe, e shpalli atë “fundin absolut” të planeve të Rio Tintos.
Por në korrik 2024, Gjykata Kushtetuese e Serbisë lejoi që projekti të rifillonte. Një javë më vonë, kancelari gjerman Olaf Scholz dhe nënkryetari i Komisionit Evropian Maros Sefcovich fluturuan në Beograd për nënshkrimin e një partneriteti strategjik midis Serbisë dhe BE-së mbi lëndët e para të qëndrueshme, zinxhirët e vlerës së baterive dhe automjetet elektrike.
Por pse, pikërisht, Jadar është kaq i diskutueshëm? Pavarësisht përpjekjeve të Rio Tinto për të qenë transparent në lidhje me projektin për të zbutur shqetësimet mjedisore, rezistenca ndaj thyerjeve në minierën e nëndheshme vazhdon. Nëse menaxhohet keq, nxjerrja e litiumit mund të kontaminojë rezervat e ujërave nëntokësore dhe tokat bujqësore jetike për komunitetin kryesisht bujqësor të luginës së Jadarit, thonë kritikët e gjelbër.
Rio Tinto këmbëngul se miniera nuk do të përbëjë të njëjtat rreziqe mjedisore si të tjerat, sepse do të përdorë metoda të ruajtjes së mbetjeve të thata dhe jo të lëngshme. Megjithatë, mbetjet e thata nuk janë imune ndaj ekspozimit ndaj ujit, paralajmëron Diego Marin nga rrjeti i Byrosë Evropiane të Mjedisit (EEB). Lugina e Jadarit është e prirur ndaj përmbytjeve – më së shumti në vitin 2014, kur përmbytjet vranë 57 njerëz në Serbi dhe shkaktuan çlirimin e metaleve të rënda nga vendet e minierave në zonë pas thyerjes së një dige.
Ndërsa mbetjet e thata janë “padyshim një praktikë më e mirë”, Marin vëren se ato “ende nuk janë të sigurta nga shqetësimet ekologjike”, duke përfshirë emetimet e pluhurit dhe ndotjen e mundshme të metaleve të rënda.
Interesi gjerman
Në thelb të shtytjes së Evropës për të konkurruar me Kinën në sektorin e EV qëndron fati i industrisë së automobilave të Gjermanisë, e cila luan një rol të fuqishëm në formësimin e qëndrimit të Berlinit – dhe si rrjedhim duke ndikuar në prioritetet e politikave të BE-së.
Mungesa e minierave të lëndëve të para në Evropë po e bën industrinë vendase të varet nga vende të tjera dhe faktorë të jashtëm për burimin e tyre. Por sigurimi i mineraleve është vetëm një pjesë e enigmës. Prodhuesit gjermanë të automjeteve po bien prapa kompanive kineze të EV në teknologji dhe kosto, duke vënë në rrezik pjesën e tyre të tregut.
Dramë dokumentare
Parlamenti Evropian hyri në polemika në shkurt duke organizuar një shfaqje të “Not In My Country”, një dokumentar që pretendonte se rezistenca lokale dhe protestat kombëtare kundër minierave të litiumit në Serbi kishin lindur për shkak të injorancës ose keqinformimit nga Rusia.
Filmi i realizuar nga Peter Tom Jones, drejtor i Institutit KU Leuven për Metalet dhe Mineralet e Qëndrueshme (SIM2), u kritikua nga protestuesit për promovimin e projektit dhe përjashtimin e kritikëve të tij.
E ardhmja e Serbisë
Lufta për minierën e Jadarit nuk ka të bëjë vetëm me litiumin – ka të bëjë edhe me atë se kush do të përcaktojë të ardhmen e Serbisë. Për shumë serbë, vula e miratimit në pritje të BE-së për Rio Tinto-n ndihet si bashkëfajësi në një sistem ku fitimi tejkalon përfshirjen e qytetarëve dhe ku shqetësimet mjedisore anashkalohen në favor të interesave gjeopolitike. Dhe politika e jashtme zigzage e Serbisë mes fuqive të mëdha ka krijuar tensione si brenda dhe jashtë.
BE-ja tani po i bën gjithnjë e më shumë presion Serbisë që të përafrohet më qartë me interesat e saj. Kambanat po bien mbi miqësinë e burimeve, ku interesat shtetërore dhe të korporatave konvergojnë ndërsa publiku është i përjashtuar nga debati.
Aspirata e Serbisë për t’u bashkuar me BE-në tani varet në ekuilibrin e shtytjes së bllokut për lëndët e para. Koloni minerare apo jo, vendi i Ballkanit Perëndimor përballet me kaos të mëtejshëm mes paqëndrueshmërisë së tij.
Vuçiç njoftoi më 6 prill se qeveria e re serbe, e udhëhequr nga rishtari politik Đuro Macut, do të marrë detyrën deri më 18 prill. Nëse ligjvënësit nuk e miratojnë Macutin, Vuçiç duket se do të thërrasë zgjedhje të parakohshme në fillim të qershorit. Verdikti i votuesve do të ketë një ndikim vendimtar jo vetëm në fatin e projektit Jadar, por edhe në kursin evropian të kombit ballkanik. “Politico”
