Shkruan Albert Vataj
(Shkas nga një bisedë me miku, Gjergj Marku)
Në pentagramin e gjatë të kohës, ku fijet e kujtesës dhe të shpirtit kombëtar ndërthuren si një melodi e lashtë që ende kumbon, veshja e grave të Mirditës është një simfoni e gjallë e etnosit tonë. Ajo nuk është thjesht një kostum; ajo është një testament i fisnikërisë, një dorëshkrim i endur me fillin e hollë të shekujve, një poezi vizuale që bart gjurmën e gjakut dhe të rrënjës.
Në këtë ansambël të veçantë, ku çdo element bart një kuptim, spikasin tre komponentët kryesorë që e mbajnë gjallë traditën: xhupi i grave, mangorja – këmisha, dhe brezi me tufat e tij. Në to është derdhur mjeshtëria e nënave dhe e gjysheve, një përkushtim i heshtur që i ka mbijetuar kohës, duke ardhur deri tek ne si një psalmodi e trashëgimisë. Brezi dhe stravecja – kjo përparëse e vogël që lidhet me artin e lashtë të punimit me dorë – janë elementët më të vjetër, të cilët e përcaktojnë identitetin e gruas mirditore me një fisnikëri të pashoqe.
Etnografja e mirënjohur Afërdita Jonuzi kujton se rrënjët e këtyre elementeve shtrihen në shekujt XIV-XV, në kohën kur Shqipëria ishte një mozaik principatash, kur përmes feudalizmit u formësua edhe një identitet i ri krahinor. Mirdita, në këtë përballje me kohën, gdhendi një fytyrë të vetën, një identitet që u shpalos në petkun e grave, në qepjet e tyre të hollësishme, në dekorin që i dha gjoksit të veshjes një madhështi që të mahnit edhe sot.
Në fillesat më të hershme, këmisha e gjatë – njësoj për burra e gra – dhe dollamja, ajo pallto e hapur me mëngë dekorative, ishin pjesë e përditshmërisë. Këmisha e rrudhur krijonte efektin e fustanellës, një përqasje që dëshmon një estetikë të thellë dhe një gjuhë të tërë simbolesh të koduara në veshje. Tek gratë, kjo gjuhë merrte formën e llahengës, ose xhupit të qëndisur, që rrëfen përkujdesjen e artizanëve të kohës për ta bërë gruan bartëse të bukurisë dhe të dinjitetit.
Veçanërisht pjesa e gjoksit në këtë kostum është një pasuri më vete – një “minierë” siç thotë Jonuzi – ku eleganca dhe mjeshtëria ndërthuren në qëndisje të holla, me një fill që shkëlqen dhe flet për një fisnikëri të përhershme. Brezi me rrëmat që varet nga prapa dhe stravecja përpara e plotësojnë këtë portret, duke krijuar një unitet formash dhe ngjyrash që sot shihet si një vlerë e çmuar e trashëgimisë sonë shpirtërore.
Në fotografinë e Valin Qorrit, ky ansambël nuk është thjesht dokumentim; është një dëshmi e gjallë, një përthyerje drite mbi një kujtesë kolektive. Është si të shohësh një partiturë të lashtë të luajtur në një skenë moderne: tre elemente të vjetra, të përpunuara me elegancë, të cilat edhe sot i japin kuptim përkatësisë sonë. Kjo veshje nuk mbetet peng i muzeut, por merr frymë mes nesh, duke na kujtuar se pasuria shpirtërore nuk humbet kurrë, kur ne zgjedhim ta mbajmë si një amanet të shenjtë.
