Shkruan Albert Vataj
Republika Turke e udhërirë nga Mustafa Qemal Ataturku, në një shekull sfida
Republika Turke, e themeluar nga rrënojat e Perandorisë Osmane nga heroi i pavarësisë kombëtare Mustafa Kemal Ataturk, mbush sot mbush sot më 29 tetor 100 vjeç.
Ataturku krijoi një republikë laike përballë Perëndimit, të modeluar sipas fuqive të mëdha të kohës, duke sjellë reforma radikale që shfuqizuan kalifatin, zëvendësuan alfabetin arab me alfabetin romak, u dhanë grave votën dhe miratuan ligjet dhe kodet evropiane.
Megjithatë, Turqia ka marrë një karakter më konservator nën sundimin dy dekadash të Presidentit Rexhep Tajip Erdogan, partia e të cilit i ka rrënjët në lëvizjen islamike të vendit dhe i cili është bërë udhëheqësi më me ndikim i Turqisë që nga Ataturku.
Njëqindvjetori i ofron Erdoganit, të rizgjedhur për një mandat të tretë në maj, një shans për të ripërcaktuar vendin dhe për ta çuar atë në një epokë të re që ai e ka quajtur “Shekulli i Turqisë”.
IDENTITET FETARE
Debati laik kundër konservatorit mbetet një nga ndarjet kulturore më të diskutueshme në Turqi.
Ataturku, babai themelues i kombit, parashikoi një vend laik si një parakusht për modernitetin. Gjatë dekadave, ndarja e fesë nga shteti u bë një ideologji e rrënjosur thellë.
Vendi vazhdoi të vendosi ndalime për shamitë në shkolla dhe institucionet publike, solli kufizime në edukimin fetar, miratoi politika liberale për alkoolin dhe madje e shndërroi xhaminë kryesore perandorake osmane, Hagia Sofia, në një muze.
Të gjitha këto politika janë përmbysur nën Erdoganin, i cili e ka zhvendosur vendin drejt konservatorizmit.
Tashmë funksionet zyrtare hapen me lutje, Drejtorisë së Çështjeve Fetare i është dhënë një buxhet i cili i zbeh shumicën e ministrive, numri i shkollave fetare është rritur dhe madje politika ekonomike joortodokse e Erdoganit për uljen e normave të interesit – e braktisur kohët e fundit – u justifikua për arsye fetare.
“Ataturku ishte një politikan … nga lart-poshtë që besonte në inxhinierinë sociale dhe ai donte të riformulonte Turqinë si një shoqëri laike, me pamje nga perëndimi, evropiane,” tha Soner Cagaptay, një ekspert për Turqinë në Institutin e Uashingtonit dhe autor i disa libra për Erdoganin.
“Erdogan gjithashtu beson në inxhinierinë sociale nga lart-poshtë. Ndërsa metoda e tij është e ngjashme me atë të Ataturkut, vlerat e tij janë pothuajse të kundërta.”
DIPLOMACIA
Vendi me orientim perëndimor u bashkua me NATO-n në vitin 1952 dhe është zyrtarisht një kandidat për t’u bashkuar me Bashkimin Evropian – edhe pse negociatat e anëtarësimit tani kanë ardhur në bllokim. Interesat e Turqisë përgjithësisht përputheshin me ato të vendeve perëndimore për pjesën më të madhe të shekullit të 20-të.
Megjithatë, vitet e fundit, Turqia ka adoptuar një politikë të jashtme shumë më të sigurt, e cila synon të zgjerojë shtrirjen e Ankarasë si në rajon ashtu edhe në mbarë botën. Kjo diplomaci e re e pavarur ka po aq gjasa të vendosë Turqinë kundër interesave perëndimore, po aq sa edhe të rreshtohet me ta.
Një pikë e fundit tensioni midis Turqisë dhe Perëndimit ka qenë në Siri, me Turqinë që shpesh fillon sulme kundër forcave lokale kurde, të cilat Evropa dhe Shtetet e Bashkuara i konsiderojnë aleate dhe Turqia i konsideron si degë të Partisë së jashtëligjshme të Punëtorëve të Kurdistanit, ose PKK. Turqia tani kontrollon pjesë të mëdha të territorit në Siri dhe flet për krijimin e një zone tampon përgjatë kufijve të saj me Sirinë dhe Irakun kundër luftëtarëve kurdë.
Pas pushtimit të Ukrainës nga Rusia, si Suedia ashtu edhe Finlanda vendosën të braktisin neutralitetin e tyre të gjatë dhe t’i bashkohen NATO-s. Megjithatë, Turqia u bë pengesa kryesore kundër anëtarësimit suedez, duke akuzuar Suedinë se ishte shumë e butë ndaj PKK-së dhe grupeve të tjera të jashtëligjshme nga Turqia.
Politika e jashtme e re, pragmatike e Turqisë shtrihet edhe në marrëdhëniet e saj me Rusinë, një partner i madh tregtar. Ndërsa shumica e vendeve të NATO-s mbajtën një qëndrim të fortë kundër Moskës për pushtimin e saj në Ukrainë, Ankaraja ka mbajtur lidhje të ngushta edhe pse kundërshton luftën. Ndërkohë që pengon kohezionin e NATO-s, mos-angazhimi i Turqisë e vendos atë në një pozicion unik ku mund të veprojë si ndërmjetës në konfliktet globale, përfshirë luftën në Ukrainë.
Cagaptay sheh ngjashmëri në qëllimet e Ataturkut dhe Erdoganit për ta kthyer Turqinë në një fuqi të madhe. Por ndërsa Ataturku vendosi të përqafojë dhe kopjojë politikat e fuqive evropiane të asaj kohe, Erdogan “nuk ka interes të fusë Turqinë nën Europën dhe beson se mund ta arrijë këtë vetë”, tha Cagaptay.
INDUSTRIA E MBROJTJES
Turqia u përball me embargo armësh pas pushtimit të Qipros në vitin 1974 pas një grushti shteti nga mbështetësit e bashkimit me Greqinë dhe për shkak të ofensivës së saj ushtarake kundër grupeve kurde. Kohët e fundit vendi u përjashtua nga programi i avionëve luftarakë të udhëhequr nga SHBA për blerjen e një sistemi rus të mbrojtjes raketore që zemëroi aleatët e NATO-s.
Kufizimet në shitjet e armëve, megjithatë, po bëhen gjithnjë e më pak barrë, për shkak të rritjes së industrisë vendase të armëve të Turqisë. Zyrtarët turq thonë se industria e mbrojtjes e Turqisë është rritur nga 20 përqind e prodhimit vendas në 80 përqind.
Ky prodhim “lokal dhe vendas” varion nga pushkët dhe tanket tek anijet sulmuese dhe një avion i ri luftarak, Kaan, i cili është planifikuar të fluturojë në vitin 2028.
Turqia është bërë gjithashtu një eksportues i madh i armëve, veçanërisht dronët e saj luftarak të prodhuar në vend. Dronët e prodhuar nga Turqia janë futur në arsenalet e shumë vendeve, duke përfshirë Ukrainën, Emiratet e Bashkuara Arabe, Poloninë dhe Azerbajxhanin.
Dronët Bayraktar, në pronësi dhe projektuar nga familja e dhëndrit të Erdoganit, Selcuk Bayraktar, janë dëshmuar veçanërisht të efektshëm në luftën në Ukrainë.
MODERNIZIMI
Reformat dhe përpjekjet e Ataturkut për t’u modernizuar ndihmuan në nxjerrjen e Turqisë nga varfëria e thellë që pësoi kur Perandoria Osmane u shemb. Sot, vendi është anëtar i Grupit të 20 vendeve më të zhvilluara.
Epoka e Erdoganit është bërë sinonim i një bumi të gjerë ndërtimi. Autostradat, urat, tunelet, tubacionet, aeroportet, spitalet dhe rezidencat e panumërta kanë dalë të gjitha në mbarë vendin. Kjo infrastrukturë e re është një burim kaq krenarie dhe legjitimiteti për qeverinë e Erdoganit, saqë ajo shpesh përmendet në gjurmët e fushatës.
Me Turqinë që inkurajon në mënyrë aktive bumin e ndërtimit, kritikët thonë se qeveria ka miratuar një qëndrim të pakujdesshëm ndaj rregullimit të saj. Pas një tërmeti shkatërrues në shkurt, zbatimi i dobët i kodeve të ndërtimit u fajësua për shkatërrimin e gjerë.
Disa nga projektet më ambicioze të Erdoganit kanë qenë gjithashtu pika debati politik, nga pallati gjigant i ndërtuar për presidentin në Ankara deri te pallatet më të vogla luksoze të ndërtuara në të gjithë vendin. Propozimi i tij më ambicioz ende, një kanal i madh përmes Stambollit, ka ngritur frikën e dëmtimit të mjedisit dhe ekosistemit lokal.
SFIDAT
Njëqind vitet e mëparshme të Turqisë dëshmuan grushte shteti ushtarak, kriza ekonomike dhe një sërë qeverish shpesh të paqëndrueshme. Sot, ajo përballet me një mori çështjesh të pazgjidhura, duke përfshirë luftën kundër rebelëve kurdë, e cila ka vazhduar për katër dekada dhe nuk duket më afër zgjidhjes pavarësisht operacioneve të përditshme ushtarake në Turqi, Siri dhe Irak.
Politika e jashtme e sigurt e Turqisë do të thotë se marrëdhëniet e saj me fqinjët luhaten dhunshëm midis mikut dhe armikut.
Zhvendosja e fundit nga një sistem parlamentar në atë presidencial gërryen më tej kontrollet dhe ekuilibrat, duke konsoliduar autoritetin në duart e presidentit.
Rrëshqitja e saj demokratike, veçanërisht që nga një grusht shteti i dështuar në vitin 2016, shpesh tërheq vëmendjen ndërkombëtare dhe rrezikon seriozisht ofertën e saj për t’u bashkuar me BE.
Transparency International e rendit Turqinë në vendin e 101 nga 180 vende në korrupsion. Reporterët pa Kufij e renditin Turqinë në vendin e 165 nga 180 vende për liritë e shtypit, nga 149 një vit më parë. Vitin e kaluar, Economist Intelligence Unit e renditi Turqinë në vendin e 103 nga 167 në indeksin e saj të demokracisë, duke e klasifikuar atë një regjim hibrid midis një shteti autoritar dhe një demokracie me të meta.
Krahas gjithë kësaj, ekonomia e saj vitet e fundit po përballet me një rënie të rëndë, me inflacion dyshifror të lartë. Shumica e ekspertëve parashikojnë se inflacioni do të përkeqësohet më tej nga kostot e larta të rindërtimit pas tërmetit që vrau 50,000 njerëz.
