nr. 61 / 25 qershor 2004

Kujtesa blic dhe blicet e thyera

Në turrin shkatërrimtar që ka marrë politika shqiptare i ngjan një lumi të tërbuar që ka dalë nga shtrati. Ecën shpejt, merr para këdo që guxon të mendojë të vërë një pritë kundër përmbysjes fatale.

Nano jep “urdhër” të burgosen gazetarët, si Mero Baze. Zonja e parë, Xhoana e do zgalemin e fjalës së lirë shqiptare, botuesin e gazetarin Nikollë Lesi “lakuriq”, të “zhveshur” nga imuniteti i deputetit. Rexhina nga ana tjetër, ish-gruaja e Nanos thuhet se don t’i rraset edhe ajo diplomacisë si zëvendësambasadore e normalisht më pastaj të jetë në një front kundër mendimit të lirë. Larg qoftë nëse Rexhina tenton më pastaj për zonjë të dytë të këtij vendi “zotni”, se do të kishim edhe një skandal në kinematografinë botërore, pasi filmi “Kloni” dhe aktori Ali do zbeheshin shumë përballë ngjarjeve me sulltan, sheik, hareme...

Keqqeverisja e këtyre shtatë viteve ka marrë formësim kaq të pashëm, ku edhe militantët e partisë në pushtet nuk kanë besim se mund të gjenerohet gjë që ofron efektivitet, në asnjë element politik, përveçse të shprishet si palidhshmëri, lidhshmëria Nano-Meta e opozita të çojë kot ditët duke u ngatërruar nëpër këtë lëmsh loje, ndërkohë që ndjeshmëria, ndërgjegjshmëria, nevojshmëria, sugjerojnë e kërkojnë veprime për të shëndoshur të paktën pak, nga të shumtat plagë që kanë shqiptarët. Asnjë i sëmurë nuk shëndoshet duke kujtuar me nostalgji kohën kur ishte shëndetplotë. As opozita nuk mund të ofrojë si alternativë pozimin e viteve 1992-1997. Mushka është e nevojshme, e mirë, në një udhë këmbësore fshati, por sa e shëmtuar do dukej rrugëve të Parisit, Londrës, Romës... Sot jemi në shekullin e internetit dhe kemi 14 vjet “luftë” e humbje me stalinizmin, me Nanot, Rexhinat, Xhoanat...

Nano i parë i këtij vendi “kapardiset” sikur ka mbështetjen e perëndimorëve dhe nuk e çanë mendermethënë kokën për askënd. Në të vërtetë ai po aplikon njëfarë latentizmi, padukshmërie. Mbase ka fituar edhe ca eksperienca në aparencë perëndimore, por gjithsesi eksperienca të tilla nuk janë manifestuar. Kjo mbase jo vetëm për faj të tij, por edhe sepse politika shqiptare ende nuk është e motivuar për një udhë të tillë. Politikat që ofrohen nganjëherë nga opozita dhe organizatat shoqërore si lëvizja “Mjaft”, ose ato që hapin rrugë si debatet publike, analizat, opinionet, akoma nuk kanë arritur të ndërgjegjësojnë komunitetin të kërkojë të prekura konkrete, si Shtoma, jo në trup, por në jetën sociale e moralin politik. Pra, e keqja në jetën e çdo populli nuk mund të vijë kurrsesi ndryshe, përveçse si depozitë e prodhuar në vite e që riprodhohet nga politikanët. E shefi i kësaj politike, Fatos Nano, duket se guxon të mendojë se ky popull nuk është në gjendje mendërisht të shfaqë kujtesë episodike, ditariale, biografike e autobiografike për ngjarjet që është mbase domosdoshmëri të mbahen mend me hollësi. Ai duket beson dhe i intereson kujtesa Blic, si fjala vjen: Mbaj mend sot ç’tha Nano dje, megjithëse edhe blicet po i “gjuan me gurë” t’i thyejë, duke goditur marrëdhëniet shoqërore. Por kudo u marrëdhëniet e shoqërisë pezmatohen, shfaqen simptoma të dëmtimit të atij funksioni shoqëror që e prijnë në shumë rrugë njëherësh, duke e trullosur dhe ndikojnë në uljen e aftësisë së veprimit. E, në raste të tilla, ajo shoqëri ndjen frikë nga hapat e vet.

Gjithsesi, fobitë e Nanos janë të pashme. Ndjenja e frikës nga të pakënaqurit që janë veç opozitës edhe rreth 70% e shqiptarëve që nuk denjuan të votojnë në zgjedhjet e 12 tetorit të vitit të shkuar për pushtetin vendor, që ka zaptuar Nanon, nuk mund t’i shmanget padëshirueshmërisë së një ndihme nga jashtë partisë. Pra, duhet pak Gjinush, pak Milo, pak Zog që s’ka krahë të fluturojë as në oborrin mbretëror të shtëpisë. Kështu Nano përdor veç zhurmuesve si Enveri për mediat, interferencat, ndërhyrjet e përplasjet duke kompozuar hipnozë politike për moszbehje deri në padallimshmëri të ngjyrës së Shqipërisë të paktën në hartë.

Veprime të tilla brutale me mediat të shefit të Qeverisë, duket kanë si synim të frenojnë kontrolin e emocioneve të shoqërisë, të pengojnë formësimin e ndërgjegjes dhe të mos lejojnë shkëputjen e votuesve nga ata që në të vërtetë votuesit e duan vetëm si përforcues kundër rreth 87% të shqiptarëve që votojnë kundër apo që abstenojnë. Por gjithsesi, të tërëve mëpastaj u kushtëzohet liria, veprimi, ekonomia, hapësira...

Parimi i këtij kushtëzimi është edhe politika me Mbret, me Lekën trupmadh. Mesazhi i Madhërisë së Tij, që doli nga oborri mbretëror në male, gjoja zgjoi dendurinë e sjelljes me medikamente të madhërisë së tij Nano i Parë, për t’u thënë shqiptarëve: Të më doni mua, se ju mori Mbreti, ju mori lumi.

Me pak fjalë një veprim i tillë duket një taktikë për frenimin e ftohjes e mosthellimin e dobësisë që në të vërtetë e kanë rrëzuar Nanon qysh në momentin që çveshi “shpatën” e “vuri” zhurmues për fjalën e lirë.

Editorial nga Sokol Pepushaj, Albert Vataj

“Dimri i vetmisë së madhe” dhe Kadareja i dimrave të vetmisë së vogël

Atyne që mundohen të mbrojnë gabimet e nji shkrimtari me justifikimin e papranueshëm se gjatësia e nji romani i ban të justifikueshme gabimet, u them këtë të vërtetë. Gjatë nji shkrimi artistik, mund të ndeshemi në të përpjeta apo në tatpjeta të frymëzimeve, por gabimet i përkasin llogjikës, së cilës nuk duhet t’i luhaten cilësitë. Ajo asht e ngjashme me nji peshore të pagabueshme. Dy simbolet e nji shkrimtari që shfaqen në çdo rresht të shkruem prej tij, janë peshorja e lima, e këto dy instrumente të nevojës së parë për nji shkrimtar i shohim në çdo rresht të shkrimtarëve të mëdhenj. Stonaturat të njëjtin efekt që bajnë në muzikë, bajnë edhe në shkrime artistike, prandej vemendja kryesore u duhet kushtue evitimit të tyne.

Faqe 5, rreshti 8 “Me 1 kapuç në kokë për mos t’u lagur, ata dukeshin tepër të largët e jashta kohe”. Përderisa janë ma shumë se 1, si kanë me qenë me 1 kapuç në kokë, por me kapuça në kokë. “Ata dukeshin tepër të largët e jashta kohe”. Që të jesh i largët, nuk do të thotë të jesh jashta kohe, mbasi koha nuk ka të bajë me distancat. F.5, rr.11 “Luftat e lëna përgjysëm gjatë verës”. Masa gjysëm nuk i përket luftës, nga ana tjetër lufta nuk asht punë me pushime verore. F.6, rr.4 “mbas lajmeve spikerat shqiptonin natën e mirë, ose gjumin e ëmbël”. Meqenëse të dyja fjalët i përkasin urimit, në vend të “shqiptonin” duhej thanë “Uronin”, megjithkëtë urimi “gjumin e ëmbël” asht nji shprehje e papërdorshme nga spikerat. F.6 rr.31 “Mbrëmja ishte e lagët, kishte rënë shi”, duhej thanë mbrëmja ishte e lagësht, sqarimi “Kishte rënë shi” asht i kuptueshëm nga fjala e lagët, mbasi pa ra shi s’kishte si të jetë e lagësht. F. 8, rr. 31 “Fshatari po dëgjonte farmacisten i hutuar”. Përse e hutoi spjegimi i përdorimit të një ilaçi të vetëm. F.9, rr.21 “Gazetarët që shkojnë në xhungla, nuk do të kishin parë kaq shumë gjarpërinj”. Si ka mundësi të mos ketë në xhungla ma shumë gjarpna se në Apolloni?! F.9, rr. 35 “Gjithçka ishte e kthjellët dhe e vdekur”. Kthjellësia simbolizon gjallninë, do të mund të thuhej e kthjelltë dhe e heshtun. F.10, rr.6 “Përmendoret shikonin me një indiferencë të keqe”. Mendoj se indiferencë të mirë nuk ka. F. 10, rr. 8 “Gjarpërinjtë zvarriteshin mbi sipërfaqen e ujit”. Për gjithçka që lëviz mbi sipërfaqen e ujit thuhet lëviz, noton, e sidomos kur asht fjala si në këtë rast për gjarpna të ngordhun, me të cilët luen uji me ta jo ata me ujin. F. 10, rr. 24 “Ajo buzëqeshi në shenjë qortim”. Buzëqeshja nuk mund të jetë kurrsesi shej qortimi. Buzëqeshja asht gjithmonë përgëdhelse. F. 11. rr. 30 “Kjo muzikë i shkaktonte një shtrëngim në zemër”. Muzika mund të krijojë emocione të ndryshme, jo shtrëngim në zemër. F. 12, rr. 27 “por dihet se vajzat kur janë në klasën e 9, flasin gjithmonë shumë”. Cilët psikologë e kanë përcaktue këtë konstatim të pabesueshëm?! Çfarë veçorie ka në këtë aspekt klasa e 9 prej klasave të tjera?! Pse kjo u ndodhka vetëm vajzave të klasës 9 e jo djemve të klasës 9. F. 13, rr. 1 “Zana kishte kafshuar buzën me gëzim”. Gëzimi nuk nxit me kafshue buzën, përkundrazi idhnimi. F. 16, rr. 24 “Grusht shteti tha Zana. Ata kthyen kokën drejt ekranit ku dukej një shesh i shkretë i një qyteti me një monument në mes”. Përderisa nuk u tha, si ta kuptonte Zana se ajo pamje do të thonte grusht shteti?! f. 17, rr. 22 “Besniku nuk kishte uri, megjithatë i hëngri shpejt taljatelat, i munduar nga një frikë gati panik se mos i thonte Liria: ‘Duke hangër vjen oreksi’, gjë që ai pa ndonjë arsye e urrente”. Lind pyetja: Çfarë urrente, Lirien apo taliatelat, apo proverbin. Përse i munduar nga një frikë paniku, nga kush u friksue dhe përse deri në atë pikë sa frigë ta quej panik?! F. 17, rr. e parafundit “Urime, tha Kristaqi me indiferencë”. Si mund të jepet urimi me indiferencë. Edhe nëse do të ishte e mundur të jepej me indiferencë, ai urim do të ishte ironik. F. 19, rr. 24 “Atij i shkoi ndërmend se ishte shumë lehtë ta fitojë lumturinë duke ngjitur ose zbritur shkallë ndërtesash”. Nëse do të fitohej lumturia kështu përse i vën në dyshim kuptimet e saja... gjithë jetën njeriu do të ngjitej e të zbriste shkalla ndërtesash. F. 19, rr. i parafundit “U puthën një copë herë në fund të shkallave, por ajo ishte më shumë mundim se kënaqësi”. Si mund të preferojë njeriu atë që të jep më shumë mundim se kënaqësi?! F. 21, rr. 9 “Të vdekurit do ta sundonin vërtetë botën, sikur të mos ishin të përçarë më keq se të gjallët”. Si mund ta sundojnë të vdekurit botën e të gjallëve?! Nga e di autori se të vdekunit qenkan ma të përçarë se të gjallët?! F. 23, rr. 10 “Kushdo që e shikonte atë kokë të rrumbullakët me ata sy si vida”, fytyrë e rrumbullakët, thuhet, sa për kokë të rrumbullakët nuk ka mendue se mund të thuhet, ndërsa krahasimi i syve me 2 vida më duket i pavend. F. 26, rr. 4 “Miqësia shqiptaro-sovjetike nuk ka të bëjë me politikën e jashtme”. Unë mendoj se politika asht ajo që lidh miqësinë e 2 popujve. F. 29, rr. 10 “Ky dublim i botës nuk kishte asgjë këmbëngulëse e agresive”. Dublim i botës do të thotë të ketë bota edhe një dubël tjetër dhe dublimi çfarë mund të ketë kambëngulëse e agresive?! F. 32, rr. 27 “Nuk do t’i vinte çudi sikur në atë enë prej porcelani të ngriheshin tani dallgë të vërteta deti”. Si nuk do t’i dukej çudi të futej deti brenda një ene porcelani?! F. 32, rr. i fundit “Kishte diçka midis mendimit e hallit”. Përbluemjen e nji halli a nuk e bajnë mendimet?! A ekziston ndonji gja midis mendimit e hallit?! F. 33, rr. 9 “Në të gjithë qenien e tij u sajua një mendim i qartë. Enver Hoxha ka një mërzi të madhe”. Mendimi sajohet në kokë, jo në të gjithë qenien. Pastaj mendimi se Enver Hoxha ka nji merzi të madhe a ishte sajue, apo ishte i vërtetë?! F. 33, rr. 22 “Në sy i rrinte gjithnjë solucioni larës, një det i tërë i stuhishëm dhe i mistershëm”. Si mund të përbajë nji solucion larës një det të stuhishëm e të mistershëm?! F. 34, rr. 5 “Ndërgjegja e tij po fundosej në solucionin e gjumit”. Nuk kisha mendue se ndonji fantazi do të mund ta quente ndonji gja “solucionin e gjumit”, duke qenë nji fenomen jete. F. 36, rr. 5 “Numri i kalimtarëve arrinte shifrën 44000 në orë”. Kujt dhe përse i ka hyrë në punë numri i kalimtarëve të nji ore në shetitore?! F. 36, rr. 9 “Rruga e lënë në mëshirën e së shtunës”. Cili asht kuptimi i “mëshirës së të shtunës”?! F. 37, rr. 8 “Ai ishte i mbrojtur nga vërshimi i rrugës”. Mënyrë e të thanunit asht vulgare mbasi vershimin e përbajnë kalimtarët, jo rruga e palëvizshme. F. 37, rr. 32 “Beni në monologun e Ofelisë së çmendur”. Kjo fjali na kujton kohën kur mashkujt luenin në teatër rolin e femnave. A mund të ndodhë sot t’i jepet për konkurs monologu i nji femne, nji mashkullit?! F. 40, rr. 29 “Ajo nuk ishte ditë, por nji shpend i lodhur me emrin e shtunë”. Dita nuk mund të krahasohet me nji shpend të lodhun mbasi asht fenomeni ma i palodhun në jetë. F. 41, rr. 7 “Rrafshina e shikuar nga avioni i kishte hequr një pjesë të peshës trupore e të mendimit”. Për çfarë shkaku e bën me firue në peshë rrafshina e shikueme prej avionit?! “Dhe i heqë një peshë të mendimit”, kur heqja e peshës së mendimit do t’i evitonte heqjen e peshës trupore, dhe vazhdon i kishte lënë ndoshta disa kilogram mish e eshtra”. Përse të shprehet dyshim me fjalën “ndoshta”?, e vazhdon “i kishte lidhur disa dhjetra fjalë me një sintaksë të varfër”. Si lidhen fjalët me sintaksën pa i shprehë ende?! E përse sintaksa e këtij rasti të quhet e varfën?! F. 41, rr. 34 “Bota komuniste me një unitet që të ngjethë mishtë”. Përse të ngjethen mishtë prej unitetit?! F. 53, rr. 32 “Ditë e shpupurishur me emrin e shtunë”. Përse autori sulmon vetëm ditën e shtunë?! A ka se si të imagjinohet dita e shpupurishun?! Fjalëve as nuk duhet as nuk mundemi t’ua ndryshojmë funksionin. F. 43, rr. 35 “Rrinin në ndejëse të ulëta, që sikur të detyronin të flasësh me zë të ulët”. E çfarë lidhje mund të kenë ndenjëset e ulëta me volumin e zanit?! F. 44, r. 15 “Midis brinjëve e mushkërisë kishte erë e mjegull, diçka ndodhte!” edhe fantazia i ka kufijtë e vet prandej as asaj nuk i lejohet ky përshkrim kaq irreal. F. 46, rr. 2 “Në të gjitha rrugët e Tiranës, ajo që e ndjent emë shumë ndryshimin e stinëve, ishte rruga e Dibrës”. Ishte thuhet për nji rrugë që nuk asht ma, por lind edhe kjo pyetje: Pse rruga e Dibrës e ndjen ndryshimin e stinëve ma ndjeshëm se rrugët e tjera të Tiranës?! F. 47, rr. 34 “Halla vinte syzet e vjetra e dëgjonte”. A nga se syzet e vjetra e banin të dëgjojë ma mirë?! F. 48, rr. 9 “Kuzhina franceze e mbulon dekadencën e saj me salcë”. Qyshë mund të mbulohet dekadenca me salcë?! F. 48, rr. 9 “Varfëria i ka dhënë kuzhinës një karakter dramatik”. Mendoj se në këtë rast fjala “karakter”, duhej zëvendësue me fjalën “karakteristikë” fjala “dramatik” në këtë fjali nuk asht në vendin e saj. F. 49, rr. 7 “Kjo është këngë mode e pijanecëve e të gjithë kampit socialist”. Numri i gjuhëve të vendeve përbase të kampit socialist, duke përfshi këtu dialektet e nëndialektet arrin disa qindra, prandej si mun të jetë “këngë e modës së pijanecëve” në të gjitha këto gjuhë?! F. 49, rr. 17 “Ai pa albanologun Shnajder që për çudi po fliste me ambasadorin korean”. Përse çudi, 2 vetve u duhet njohja e së njëjtës gjuhë dhe dëshira për të komunikue. F. 50, rr. 19 “Një grua sidoqoftë është më e sinqertë, aq më tepër në grua e mallëngjyer”. Si e kuptoi bashkëbiseduesi se ajo ishte grua e mallëngjyer pa u njoftë kurrë ma parë me të?! Përse nji grue sidoqoftë asht ma e sinqertë?! Edhe përse aq ma tepër kur asht e mallëngjyeme?! A asht ky nji përfundim psikologësh?! Studiuesa të këtij fenomeni?! F. 51, rr. 6 “Për mua Roma ishte një qytet i mundur”. Duhet pyet, Roma ishte e nuk asht ma, po ekziston ende, dhe nga kush ishte e mundun. F. 51, rr. 9 “Asnjëri prej tyre nuk e dëgjonte tjetrin me vëmendje, biles as veten e vet”. Si mund të bisedohet me tjetrin pa e dëgjue shoqi-shoqin e biles as veten e vet?! F. 51, rr. 10 “Po i thonte atij diçka për kongresin e grave italiane, por në të vërtetë, po mendonte tjetër gjë”. A mundet njeriu të flasë për nji çështje duke mendue nji çështje tjetër?! F. 51, rr. 15 “Në kafen ku ishim ne vinin bejleresha, zonjusha e artiste të arratisura nga Shqipëria”. Në këtë rast autori fjalën “zonjushe” e përdor si sinonim me fjalën pasunike. Lind pyetja, kur kishte zonjusha, pse të mos kishte edhe zonja? Unë nuk kam dëgjuar për arratisje në atë kohë të ndonjë artisteje shqiptare. Në qoftë se janë arratisë, përse nuk i përmend autori?! F. 51, rr. 24 “Vinin në kafen ku ishim ne, për të vazhduar polemikën”. Unë them në këtë rast do të ishte ma i përshtatshëm termi debat se polemikë. Në shqip vendpimja e kafes quhet kafene, jo kafe. F. 51, rr. 33 “Tringëllima kërcënuese e vathëve të grave”. Qoftë edhe duke luejt kokën edhe sa me të dalë vendit, por edhe sikur të tringllonte si mund të jetë kërcënuese tringllima e tija?! F. 52, rr. 8 “Fytyra e tij ngjiste me një orar vdekje e ajo fytyrë dukej sikur bënte tik-tak”. Çfarë trajte ka orari i vdekjes?! A mund të imagjinohet fytyra duke ba tik-tak?! F. 52, rr. 20 “Filloi të thërriste ha-ha-ha”, me ha-ha-ha a nënkuptojmë nji thirrje, apo nji të qeshun?! F. 52, rr. i fundit “Ishim në Italinë armike”. Në mos tjetër për hir të etiketës, vendin as popullin e atij vendi nuk i quen kush anmik. F. 53, rr. 15 “Pavarësinë e gjetët vetë, por ku do ta gjeni grurin”, a asht fjalë për atë pavarësi që kemi fitue apo për atë që e gjetëm të gatshme? F. 53, rr. 26 “Një mall i tretur si një ulurimë yjesh”. Gjithçka mund të imagjinohet ma parë se ulurima e yjeve. F. 54, rr. 13 “Unitet i plotë gjer në mërzi”. Cili asht kuptimi i kësaj fjali?! F. 24, rr. 28 “Francezi në hotel Dajti mysafir absurd, në një botë të mistershme”. Unë mendoj se kjo shprehje e autorit asht vërtet absurde. F. 54, rr. 33 “Fluturimi i përgjumun i avionit”. Fluturimi tregon lëvizjen e jashtëzakonshme të shpejtësisë, prandej si mund të jetë “i përgjumun”?! F. 55, rr. 18 “Fshirësi që fshinte natën rrugët, me fshisën e tij të gjatë ngjante si perëndi i mbështjellë nga një re pluhuri”. Si mund t’u bahet krahasim me Perëndinë nji fshirësi të pluhnosun?! F. 57, rr. 13 “I binte mbi supe drita shfarosëse”. Po të ishte dritë çfarosëse a do ta çfaroste njeriun që do t’i binte mbi supe?! F. 60, rr. 28 “Rreshtat e librit i dukeshin si fije leshi”. Krahasimi po të kishte gojë do t’i ankohej autorit për këtë përdorim. F. 61, rr. 8 “Vetëm germat ishin njësoj, as të gjalla, as të vdekura”. Nuk ekziston ndonji gja në këtë botë që të jetë as e gjallë, as e vdekun. F. 63, rr. 7 “Gratë kishin ecë 1 ditë e 1 natë pa ditë se djepat u ishin bërë arkivola”. Asht e pamundun që nji nanë të qëndrojë pa e pa fëmijën e saj nji ditë e nji natë, cilatdo qofshin rrethanat. F. 63, rr. 22 “Ata quanin shtëpi gërmadhën, me kalimin e viteve, i kishin harruar fjalën shtëpi”. Fjala shtëpi asht e pamundun të harrohet, mbasi edhe nëmos e paç ti e ndjen nga të tjerët që e kanë. F. 64, rr. 25 “Një gjyle murtaje fërshëlleu si perëndi e vetmuar”. Pak ma parë u krahasue fshesaxhiu me nji Perëndi, tani me nji gjyle murtaje. Mos vallë perëndia ka çdo formë që dëshiron autori t’i japë?! Perëndia s’ka si të jetë i vetmuem, mbasi Ai asht me të gjitha krijesat e krijimet e tija të Gjithësisë. F. 65, rr. 9 “Binte dëborë me 1000 thundra të buta”. Autori me fjalën “thundër” ka dashtë ta krijojë 1 figurë origjinale, por thundra asht tepër poshtë krahasimit me flokë. F. 65, rr. 13 “Dhija Rrabo drejton brirët nga dera”. Këtu autori krahason njeriun Rrabo me dhi e ky krahasim nuk merr shkas nga asgja, mandej njeri si paska “brirë”. F. 65, rr. 35 “Mendimet nuk i lidheshin, ato ishin si lesh i shkurtër dhije”. Nëse dhitë e kanë leshin e shkurtër, asht e panevojshme të thuhet lesh i shkurtë, mjafton lesh dhije. F. 66, rr. 2 “Ylber vajtimi”. Duke qenë ylberi ndër fenomenet ma të bukura të natyrës vajtim s’ka si të krahasohet me të edhe për faktin se ylberi paralajmëron kthjellësi. F. 66, rr. 32 “Rraboa lëvizi gurin që kishte vënë ajo vetë në grykën e shpellës për të nxjerrë këlyshin e ulkonjës”. Sajimi që autori i ban tregimit Rrabos që hyn në shpellën e ulkonjës ku kjo kafshë ka 2 këlyshë e mostremja e fëmijëve fare të vegjël prej klyshave të ulkonjës, tingllon si njana nga ngjarjet ma të pabesueshme, mendoj se kulmin e të mosbesuemit e ban nxjerrja e klyshave të ulkonjës nga Rrabo e cila lëviz gurin veç sa me nxjerrë trupin e këlyshit. A ekziston ndonji ulkonj aq e pafuqishme sa të mos mund ta lëvizin trupin e saj e gurin që gjyshja Rrabo ka mund me e vu në grykën e shpellës?! Sidomos kur asht puna për me shkue tek klyshat e saj e nga gjithajo përpjekje e Rrabos dhe ulurimës së ulkonjës fëmijët e vegjël nuk trembet aspak?! F. 68, rr. 33 “Aparati i kobaltit ishte një mysafir i shumëpritur dhe vdekjeprurës”. Si mund të jetë aparati i kobaltit mysafir i shumëpritun e njikohësisht vdekjeprurës?! Po të ishte vdekjeprurës do të ishte i padëshrueshëm. Përkundrazi, ai asht shumpritë me shpresën e shpëtimit të të sëmurve me rrezet e tija. F. 69, rr. 7 “Shërbimi i tij i rrezikshëm”. Po të jetë aparati i kobaltit i rrezikshëm përse e vënë mjekët në shërbim?! F. 69, rr. 19 “Njeriu ynë i ri, në një provë të rëndë nën aparatin e kobaltit”. Kush njeriu ynë i ri! Mos e ka fjalën për veprën më të shkëlqyeshme të partisë? Nëse fjala e tij nuk ka rrahë këtu, aparati i kobaltit u shërben të gjitha moshave. F. 69, rr. 26 “Nën aparatin e kobaltit nuk do të shtrihet Hiroshima, por një njeri i vetëm”. Nuk më duket moment i përshtatshëm me u sjell ndërmend ngjarja e Hiroshimës. Ky aparat vepron të kundërtën e bombës atomike në Hiroshima. F. 70, rr. 3 “Rrezatimi i kobaltit ishte i zjarrtë si frymëmarrja e bishës së re kur s’i durohet të dalë nga kafazi”, edhe po të ishte “frymëmarrja e bishës së re e zjarrtë” nuk rrezaton si ky aparat, mandej pse e paska frymën e zjarrtë vetëm bisha e re, moshat e tjera si e kanë?! F. 75, rr. 4 “Ai i shfaqte një besnikëri të mjaftueshme”. Besnikëria ose asht e mjaftueshme, ose nuk asht hiç. F. 75, rr. 22 “Ngriti dorezën e telefonit”. Nuk mund të përkthehet fjala receptor, dorezë. F. 82, rr. 4 “Aparati i kobaltit ishte diçka midis Krishtit e plakatave të mëdha të festave”. Asht e pamundun t’ia bash nji koment ma të qartë ksaj fjale se ia ban kjo vetvetes së saj. F. 82, rr. 28 “Do të vinte Kriza që ishte rezervë në çdo rast”. Kriza asht nji sipëremen i ngjitun natyrisht nga dashakëqijët, e si mund të ishte shoqe e atyne që i kishin ngjitë këtë sipëremen?! Çfarë shoqnije e saja mund të ishte ajo që e përdornin si rezervë?!

Vijon në numrin e ardhshëm...

Marrëveshja e Hasan Riza Pashës me malësorët e Nën-Shkodrës

Siç dihet historikisht, malësorët e Veriut në përgjithësi dhe në veçanti Malësia e Madhe, Dukagjini, Puka, Mirdita dhe Kurbini me plotë të drejtë mund të quhen vatrat e rezistencës dhe të kryengritjeve antiosmane.

Në shkrimin, të cilin do ta trajtojmë më poshtë kemi marrë një “spektakël” mjaft interesant të qëndresës antiosmane të malësorëve të Bregut të Matës, dhe të Gurzit të Kurbinit të drejtuar nga Dedë Coku dhe Gjin Pjetri, por të inicuar nga Hasan Riza Pasha.

Malësorëve të Bregut të Matës e të Gurzit u kishte mbetur birë në zemër pse s’kishin mundur të merrnin pjesë në zhvillimin e luftimeve që kishin bërë lekët e maleve kundër ekspeditave osmane të Shefqet Turgut Pashës. Ata me një luftë të përgjakshme që zgjati afro një gjysëm viti, kishin fituar simpatinë e popujve të qytetëruar, dhe detyruar sulltanin t’i çonte drejt autonomisë. Sipas tregimit të tyre edhe Kosova e disa vise të Toskërisë kishin rrokur armët dhe kërkonin prej Turqisë të drejtat që u ishin dhënë viseve të tjera të Perandorisë dhe në këto kushte pakënaqësia kishte përfshirë të gjithë shqiptarët. Për këtë arsye burrat më të mirë e më trimat nënshkodranë mezi ç’prisnin të gjenin rastin të bënin vegjëlinë (masat) për vete e t’i vinin pushkën turkut. E ky rast nuk vonoi të vinte. Hasan Riza Pasha, Valiu i Shkodrës çon e thërret Dedë Cokun e i thotë se si njeri me rëndësi, burrë dhe besnik që e njihte, e kishte thirrur për t’u takuar me të krejt miqësisht. Turqia, lum Deda, - i thotë, - ka mbarue për Shqypni. Vendi juej ka me u coptue ndërmjet shteteve të Ballkanit, prandaj në kjoftë se e don vërtet Shqypninë, si m’kan thanë do miq t’tu, të këshilloj me çue peshë popullin e me kërkue pavarësinë. Me t’i dëgjuar Deda këto fjalë u rrudh prej frike mos ai ia thoshte sa për t’i blerë mendimin (d.m.th. provokim) e menjëherë përgjigjet: Zotni governer, na që mbahemi diçka do të mundohemi me ndalue të keqen e jo me shti pishat. -Mirë thue, - iu përgjigj ai, - kte kishte me dishrue edhe unë, por nuk asht as në dorën time as në tanden me mbajtë qetësinë. Ballkani asht ka merr zjerm e lufta nuk ka si ndalohet. Ndoshta ti kujton se unë du me iu ba lak fjalëve, ose nuk e due Turkinë. Por unë Turkinë e due se asht vendi im, por mbasi ajo mori fund për ket vend, dëshiroj mos të bini në kthetrat e shteteve të Ballkanit, por të dilni shtet më vete. Duke mos iu bërë Dedës t’i besonte një turku, aq më pak një governeri turk, megjithëse qysh para se të vinte ky Pasha në Shkodër e kishte siguruar Baron Nopça e ndonjë mik tjetër në Vienë se ai nuk ishte kundër një Shqipërie të lirië, merr e i thotë: Sa me shqetësue malësorët nenshkodranë, e keni në dorë zotnia juej kur të doni. Dini prej meje se mjafton të mos iu njihni edhe atyne të drejtat që u janë dhanë shokëve të tyne të Malësisë së Mbishkodrës, ata kanë me u çue peshë i madh e i vogël. -Mirë pra, - i thotë Valiu, - unë kam për të kryer punën time, e shofim a njimend keni me dijtë ju me përfitue prej rasave për shpëtimin tuej. Me kaq u përshëndetën e u ndanë.

Nuk kaluan veçse dy javë prej atij takimi dhe Hasan Riza Pasha i çon urdhër Kajmekamit të Lezhës t’u kërkonve malësorëve xhelep e të dhjeta e detyrën e shërbimit ushtarak. Kajmekami çon e thërret parinë e Bregut të Matës e të Gurzit të Kurbinit e u komunikon urdhrin që kishte marrë prej Valiut. Krerët, mbasi njihen me vendimet e Kajmekamit, kthehen ndër shtëpitë e veta e që të nesërmen bashkohen nga një burr për çdo shtëpi në kuvend te Kisha e Bregut të Matës ku së bashku me krerë e vegjëli, pa patur nevojë të rrihnin çështje, bëjnë be në Ungjill, jo veç mos t’i japin turkut çka s’i kishin dhënë më parë, por mos me t’ia ndanin të zezën asnjëherë derisa të fitojnë autonominë e plotë kombëtare derisa të mbaronin të gjitha me gja e me krye. Mbasi morën një vendim të tillë dihej sa nuk do të vononte dita e ndeshjes me turqit, prandaj duke qenë koha për të dalë në bjeshkë e më fort për të siguruar gra e fëmijë, krerët merren vesh me Kapidan Marka Gjonin e me Gjin Pjetër Pervizin, t’i linin të veronin në bjeshkët e Mirditës e t’Kurbinit mbasi nuk mund të dilnin në bjeshkët e veta. Këta dy, jo veçse ranë dakord t’u lëshonin bjeshkët, por u zotuan t’u paguanin dyfish çdo dëm që mund të kishin prej kujtdo në gjithë kohën e verimit.

Një punë që sillte mjaft probleme ishte mungesa e armëve, qyshë se i kishte pasë mbledhë Shefqet Turgut Pasha, pothuajse ishin zhdukur e me vështirësi mund të gjendeshin, sepse qeveria i kishte ndaluar rreptësisht. Burrat që kishin armë numëroheshin me gisht. Duke pasë marrë vesh qeveria e Lezhës vendimin e malësorëve për të mos iu nënshtruar urdhërit të dhënë, Kajmekami i qytetit më 22 qershor, pikërisht një ditë para se këta të niseshin për bjeshkë, u drejtua me 600 ushtarë për t’u zënë pritën në Shkallën e Pllanës e të Minjollit si dhe për t’u prerë rrugën e Mirditës e të Kurbinit. Pa dalë askund dita (drita), Dedë Cokut i erdhi lajmi prej një miku për rezikun që u kanosej. Ky njoftoi të gjithë vendin që të merrnin robët e gjanë e gjallë e të niseshin sa më parë për udhëtim, e vetë me tridhjetë shokë, ku ishin më trimat, zuri dy prita për të siguruar kalimin e karvaneve. Njëra pritë u vu te trapi i Gurzit e tjetra te Kalldrami i Barbullojës. S’kishin kaluar më shumë se dy orë që kur ishte lajmëruar vendi e shumica e karvaneve ishin nisur, Kalldramit të Barbullojës, ku kishin kaluar disa qindra metra, kur menjëherë pa në këtë vend kundruall tij, dalin katërdhjetë ushtarë të prirë prej Kajmekamit të Lezhës. Dedë Coku, që ishte kryetar i çetës pritëse, u bërtet me të madhe shokëve: -Bini burra! Sot asht dita me dekë! E mbasi sillet nga ushtarët (rrethues), vikati: -Kush të jetë shqiptar ndër ju të shmanget se s’kemi të keq me shqiptarë! Pa e mbaruar mirë fjalën krisi pushka e më i pari që u rrëzua ishte vetë Kajmekami. Ushtarët në fillim u pështjelluan e menjëherë morën ikjen, por për së shpejti u bashkuan me ushtrinë e madhe që kishin pasë lënë mbrapa, u ndanë në tri çeta për të mundur të shtinin në rreth malësorët. Por malësorëve s’u trembej syri megjithëse ishin vetëm gjashtëmbëdhjetë vetë, e zunë vend larg shoqi-shoqit, nëpër hendeqe e buzë shkëmbinjve e ia çuan aq ngusht sa ushtria turke nuk pati rrugëdalje tjetër veçse tërheqjes në drejtim të Lezhës. Dedë Coku me pesë shokë, porsa i hetoi në të ikur iu soll përbri me të shpejtë, e ballë për ballë ua ndaloi rrugën. Aty u bë një luftim i përgjakshëm e mbasi mbetën të vrarë e të plagosur shumë ushtarë, prej frikës se mos mbesnin të rrethuar, lëshuan në duar të malësorëve kuajt e mushkat që mbanin municion e ushqime, dhe secili ushtar mendonte veç për të shpëtuar kokën. Në këtë pështjellim lufte mbi njëqind ushtarë kishin qenë ndarë që në fillim prej shokëve e kishin mbërritur te kulla e Llesh Nikë Dukës. Aty, duke e pasë gjetur këtë në oborr duke përgatitur karvanin për t’u nisur, plasi pushka e mbetën të vdekur një fshatar (bujk i tij) e dy gra me një fëmijë të njomë. Lleshi bashkë me babanë e tij, Nikën, e me dy kushërinjtë, Marka Dodën e Nikë Stakën e me rob të tjerë u ndry në kulllë, e s’i la të afroheshin ushtarët turq.

Mbas një qëndrese të fortë, nën zjarrin e breshërisë së armëve arriti të largohej prej kullës ku për fat ndeshi në një arkë fishekësh të harruar nga ushtarët rrethues. Atëherë tepër i gëzuar vazhdon luftën pa ia nda. Nësa Lleshi po luftonte me asqer, njëfarë Rust Ademi prej Nikajt, burrë i shtyrë në moshë, mbasi pati kaluar me bagëti vendin e rrezikut dhe ashtu si ishte me një kmesë në dorë i afrohet logut të shamatës, nëse do të ishte në gjendje t’i ndihmonte gjë shokut të vet. Duke shkuar drejt rrugës, po shikon se një ushtar turk kishte zënë vend veçmas shokëve në një buzë rruge afër një gardhi dhe vazhdonte të gjuante në drejtim të kullës së Lleshit. Ushtari që qëllonte, ndonëse e kishte parë plakun nuk i vuri rëndësi, por plaku sapo iu afrua, ia këputi me kmesë në qafë dhe e mbyti në vend, e me pushkën e tij i erdhi në ndihmë shokut të vet. Kështu të dy vijuan të qëllojnë kundër turqve derisa u erdhi ndihma nga çeta e Gurëzit të cilën e kryesonin trimat në zë, Kolë Nishi e Nikollë Miri. Luftimi zgjati disa orë e së fundi ushtria më se e përgjysmuar u vu në ikje. Në këtë luftë të përgjakshme në të cilën lekët e Nënshkodrës u treguan vërtetë kreshnikë e Llesh Nikë Daka meritoi të quhej Leonidha e Bregut të Matës, mbetën të vdekur njëqint e tetëdhjeteshtatë ushtarë turq, siç dëshmonte edhe vetë komandanti i asaj ushtrie.

Vlen të theksojmë një moment të cilin mund ta quajmë me plot të drejtë, heroik. Pak para se të thyhej ushtria turke, Lleshi çohet prej pozicionit e drejtohet nga një ushtar kosovar, i cili i kishte qitë beleg para se të vinin në ndihmë shokët. Ai vërtet kishte qenë burrë dhe nuk iku bashkë me turkoshakët, por i doli ballë për ballë Lleshit. Mbasi harxhuan nga dy apo tre paketa me fishekë duke luftuar kundër njëri-tjetrit, më në fund u vra prej Lleshit me një plumb në lule të ballit. Mbasi u zhdukën ushtarët turq, Lleshi me do shokë lufte u futën te robtë në kullë, ndërsa të tjerët shkuan për të marrë kufomat e shokëve të mbetur në luftë. Në kullë të Lleshit kishte pasë mbetur i vdekur kushëriri i tij, Marku, e plagosur në këmbë e ëma, e njëra ndër bijat e tij, Dila. Ajo ishte plagosur në njërin krah duke luftuar me pushkën e të vrarit për të mos i lënë ushtarët t’i afroheshin derës së kullës. “Vështroni sa bukur gërshetohen karakteret e grave dhe vajzave të malësorëve, qoftë të malit apo të nënshkodrës. A nuk ngjason kjo sokoleshë me Tringën dhe me Norën e Kelmendit?”... (M.B.). Merr Lleshi atëherë (pa u hutuar aspak) e me ndihmën e shokëve (që u përmendën më lart) ngarkoi kuajt dhe u nis karvani për t’u bashkuar me karvanet e tjera në Bulger e ai me disa shokë të tjerë u ndalua për të mbartur të vdekurit. Nikollë Miri pati vrarë edhe komandantin e asaj çete ushtrie, e pati marrë armët e shpatën, e për të vëllanë, Markun, thuhej se pati vrarë më shumë se shtatëmbëdhjetë ushtarë turq. Në këtë luftë të përgjakshme në të cilën lekët vulosën trimërinë dhe atdhedashurinë, shkëlqen me gjithë madhështinë patriotizmi i malësorëve të nënshkodrës. Vetëm rreth kullës së Llesh Nikë Dakës u gjetën mbi shtatëdhjetë ushtarë turq dhe këtë e dëshmoi edhe vetë komandanti i saj të cilët të nesërmen qenë varrosur në një gropë pranë asaj kulle. Për të plagosur nuk dihet numri, por thuhet se ishin me shumicë. Prej malësorëve mbetën të vdekur: Nikollë Miri me të vëllanë, Pjetrin (të Nikçë); Gjergj Nikolla (Nikçë); Kolë Lekë Bori (i Bogë); Pjetër Bici (i Vukël); Llesh Sokoli (i Vukël); Dedë Mirashi (i Shkrel); Gjelosh Deli Shpendi (i Shaljanë); Marku i Dedë Dakës (i Nikçë); Mirash Ujka e Haxhi Cari (të Nikçë); Prengë Nikolla (i Kthellas); dy gra e një fëmijë të shtëpisë së Nikë Dakës e një kushurirë e Gjeto Cokut.

Të plagosur qenë: Dedë Coku (i Nikçë); Pjetër Sokoli (i Nikçë); Ujkë Hasi (Seljanë); Mark doda (i Bogë); Prekë gjoka (i Vukël); e ëma, e bija e Llesh Nikë Dakës. Ky është vetëm një fragment i luftës heroike dhe i patriotizmit të malësorëve të Nënshkodrës. “Gazeta Shqiptare e Sofjes “Liri e shqipërisë” më 26 qershor 1912, nr. 47, fq. 1 e sjell këtë luftë me këto fjalë: “Malësorët e Bregut të Matës, duke parë se gati në tërë Gegërinë vëllezërit e vet kanë rrokur armët e po luftojnë kundër turkut, për lirinë e kombit, edhe këta nuk deshën të flenë, por nën kryesinë e atdhetarit të flakët Dedë Cokut që ishte shtëpia më pasanike ndër malësorë, lanë shtëpitë e veta më 21 qershor e i dolën përpara në Breg të Matës një ushtrie turke që po shkonte prej Lezhe në Tiranë e iu vunë pushkën. Lufta zgjati disa orë, sepse ushtria u kthye duke lënë të vdekur Kajmekamin e Lezhës e katër mylazimë, 27 xhandarë e qindra ushtarë të vrarë e të plagosur. Malësorët morën shumë senaj, arka, xheberhane (municione), rroba e armë. Prej malësorëve mbetën 47 të vdekur e të plagosur e ndër ta edhe Dedë Coku me të kushëririn. “Në këtë epope të lavdishme, një rëndësi të veçantë ka inicimi i Hasan Riza Pashës”. (Ref. “Ndriçime të historisë, të kulturës dhe të artit shqiptar”, Atë Martin Sirdani).

Mark Bregu

Para 1700 vjetësh Malësia me ujësjellës modern

Trevat e Malësisë së Madhe gjatë shekujve nuk kanë patur “zanatë” vetëm jataganin e pushkën me të cilat mbronin lirinë, identitetin e jetën e tyre në trojet etnike që Krijuesi i kishte falur të parët këtu. Ata kanë pasur zanatë edhe ndërtimin e shumë veprave bashkëkohore që i shërbenin zhvillimit e qytetërimit të trevave ilire e shqiptare. Ndonëse këto vepra të kohës ishin të shumta e të lakmueshme edhe për shtete e qytetërime të krejt Evropës, sot në shekullin e ri trashëgojmë disa nga këto objekte që tashmë janë rrënoja të mbuluara nga stuhitë e moteve dhe shpesh harresa e qëllimshme e “dikujt” duke mos i studiuar e regjistruar vepra arkeologjike e historike që rrezatojnë qyetërim, zhvillim e histori moderne të trevës më shqiptare të Shqipërisë Etnike, Malësisë së Madhe. Gjithsesi ne në këtë shkrim do të bëjmë fjalë për dy vepra madhështore, në kohë të ndryshme, por të njëjta në ndërtim e qëllim, pra për dy ujësjellësa të cilët për vite e shekuj furnizuan me ujë të pijshëm (e qëllime të tjera) qindra e mijëra banorë të trevave të Malësisë së Madhe, madje këta ujësjellësa u përkisnin dy ekstremeve të trevës së Malësisë, njëri ishte në veri e tjetri thuajse në jug të saj.

Ujësjellësi i Cemit ndodhet në trojet etnike të Malësisë e Shqipërisë, por që mjerisht pas vitit 1913 ndodhet brenda kufijve politik të Malit të Zi. Ky ujësjellës figuron i njohur nga pak studiues të huaj (ndërsa shqiptarë për çudi deri tani nga asnjë), të cilët e përshkruajnë me nota realiste, por shpesh edhe sipas interesave të vetë historianëve, madje këtë ujësjellës më shumë ia atribuojnë zotësisë së pushtuesit romak se atyre shqiptarë. Unë për ta përshkruar këtë ujësjellës me nota sa më realiste të vetë studiuesve të huaj zgjodha studiuesin austriak Theodor Ippen, i cili ka qenë edhe konsull i përgjithshëm i monarkisë Austro-Hungareze në Shkodër (në zemrën e Ilirisë së moçme e Shqipërisë Veriore të mëvonshme) në vitet 1897-1904. Zoti Ippen në librin e tij “Shqipëria e vjetër” në faqen 24, për këtë ujësjellës shkruan: “... Te Hani i Grabomit në të majtë të shpie një rrugë në pllajën e Rapshës (Hot, N.B.) dhe në Shkodër, në të djathtë të malit përpjetë ngjitet një shtet për në Malësinë e fisit malazez të Kuçit (deri në vitin 1832 tërësisht trevë e Malësisë së Madhe, N.B.). Këtu lugina e Cemit vjen e ngushtohet e shtrënguar nga mali i Bukovikut dhe nga malet malazeze (pas Kongesit të Berlinit 1878, N.B.), këtu e kapërcente dikur lumin një urë e quajtur ura Lmajse, ose ura e Haxhi Tahirit, mirëpo në vitin 1876 trupat turke e hodhën në erë harkun e urës për të penguar kalimin e malazezëve. Mbas urës lugina merr një karakter karstik. Te gryka, të cilën vendasit e quajnë Gruka Lugs (Gryka e Lugës, N.B.), mund të shihen në shtrat të lumit blloqe të mëdha e të gdhendura prej guri. Është fillimi i një akuadukti (ujësjellësi, N.B.) romak, i cili e sillte dikur ujin e Cemit më shumë se tri orë larg prej këtej deri në Dioklea. Thuhet se pjesë të mëdha të këtij ujësjellësi ruhen mirë edhe sot. Ajo më e çuditshmja në këtë vepër romake është që qyteti Dioklea ndodhej në një bigzim të dy lumenjve, Moraça dhe Zeta (Genta emri i vërtetë ilir, N.B.), domethënë pra me siguri nuk ka pasur mungesë uji, e megjithatë, për arsye që na duhet t’i hulumtojmë, e merrte ujin nëpërmjet një ujësjellësi të gjatë në qytetin e vjetër romak prej Cemit, i cili ka, domethënë, një ujë të pijshëm të shkëlqyer...”. Unë, për të vërtetuar këtë që shkruan Theodor Ippen, jam interesuar tek banorët e dy anëve të Luginës së Cemit (Hotit dhe Grudës) dhe pasi pyeta shumë pleq të urtë, por edhe të rinj që e donin e njihnin historinë e trojeve të tyre, mësova se vërtet sot ekzistojnë blloqe guri të latuar që krijonin një “tubacion” gjigand që dikur sipas gojëdhënave që qarkullojnë edhe sot, dërgonte ujin nga Lumi Cem për në trojet më të ulëta të shqiptarëve autoktonë (në atë kohë njiheshin si ilirë). Madje atje mësova se ndonëse ky ujësjellës kishte si destinacion qytetin ilir të Dioklesë, në ujësjellës merrin ujë gjatë tërë gjatësisë banorë ilirë të fushave të Tuzit e Podgoricës e fshatrave përreth. Ndërsa për ujin e Cemit konfirmuan se deri në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë, banorë të Luginës së Cemit (nga Gruda) dhe nga pjesë të Hotit të mbetur pas 1913 me Malin e Zi kanë mbushur ujë për të pirë në vende të përshtatshme të Lumit Cem. Gjithsesi duke ditur se qyteti apo më gjerë krahina e Dioklesë ishte vendi ku lindi e u rrit një ndër perandorët më të fuqishëm të Perandorisë Romake, Valer Diokleciani, ne kemi të drejtë të mendojmë se këtë ujësjellës e ka ndërtuar pikërisht ky perandor ilir, duke u shërbyer më mirë bashkëkombasve të vet ilirë. Natyrisht duke patur parasysh gojëdhënat që ende njihen sot mendojmë se ky ujësjellës ka shërbyer si i tillë edhe për shumë shekuj, të paktën deri rreth shekullit të XI, kur nën peshën e kohës ndodhën organizime e çorganizime të reja territoriale. E themi këtë sepse qyetin e Dioklesë sipas dokumenteve të kohës e kishte goditur një tërmet katastrofal që në vitin 518 (pas lindjes së Krishtit), ose më saktë rreth 200 vjet pasi Diokleciani nuk ishte më perandor i Romës (Diokleciani ishte perandor në vitet 284-305), dhe shekulli VI shkruhet si fundi i shkretimit të Dioklesë së famshme, ku dalëngadalë në shekullin XI vetë krahina e Dukles (që kishte marrë emrin nga qyteti Dioklea, M. Shuflaj “Serbët dhe shqiptarët”, fq. 111), merr emrin Zeta, që në fakt duhet njohur Genta që është emri i lumit që edhe ky dalëngadalë kishte ndryshuar nga Genta në Zenta. Në këto kohë (deri në shekullin VII malazezët sllavë as nuk kishin zbritur nga Uralet e nuk u dëgjohej emri) sllavët nuk kishin as shtet dhe as pretendime territoriale, pasi sapo kishin filluar të fuken si hallexhinj në trojet malësore e improduktive të lëna disi hali nga ilirët e qytetëruar e zhvilluar. Natyrisht jeta funksionale e këtij ujësjellësi ka vazhduar për shumë shekuj, por mjerisht ne nuk kemi mundur të gjejmë një vit të saktë se kur e humbi funksionin, por përsëri sipas gojëdhënave me pushtimet e Stefan Dushanit (1332-1355) ujësjellësi filloi të shkatërrohet dalëngadalë derisa doli jashtë funksionit. Gjithsesi ky ujësjellës të paktën ka funksionuar për qindra vjet, ndonëse për këtë gjatë shekujve ka pësuar rikonstruksione të nevojshme...

Ujësjellësi i dytë që po i referohemi ne është ai i Shkrelit dhe më konkretisht ujësjellësi i Bzhetës, i cili kishte një gjatësi rreth 7.5 km dhe fillonte tek burimi i ujit në Dragan (Xhaj) dhe përshkonte tërë Bzhetën deri në “fundin” e saj tek shtëpia e Pal Qotes ose sot te i biri Fran Pali, ku aty afër njihet vendi ku thirret Kodra e Çesmës.

Historia e kësaj vepre është më e vonë në kohë dhe mjaft interesante, por mjerish e padokumentuar e studiuar nga asnjë studiues vendas apo i huaj. Për këtë ujësjellës unë jam interesuar gati rastësisht në vitet 1988-1990, kur unë kam qenë agronom në ato zona, madje për këtë më tërhiqte vëmendjen toponimi Kodra e Çesmës, ku pas shumë pyetjesh dhe interesimesh ndër malësorët e mrekullueshëm të Bzhetës e Shkrelit, mësova se edhe sot nga Kodra e Çesmës deri në Dragan ku ka qenë një burim uji i mrekullueshëm, ekzistojnë tuba “qeramike” në gjendje mjaft të “mirë” të cilët dikur përcillnin ujin e pijshëm nga Dragani për në fshatin Bzhetë. Unë kam arritur t’i shoh vetë me sytë e mi këta tuba, që edhe sot mund të shihen nëse gërmohet në vendin e ujësjellësit. Historia e ndërtimit të këtij ujësjellësi i përket viteve 1760, kur një malësor shumë inteligjent që kishte tërhequr vëmendjen e autoriteteve pushtuese osmane (me emrin Tom Luc Malotaj), pas shumë ofertave e marrëveshjeve me osmanët pranon të kthehet vetëm ai nga besimi katolik në besimin islam. Madje ky malësor i fisit të Malotajve të Bzhetës arrin kulme (ndonëse të shkurtëra) në hierarkinë shtetërore turke, për të cilin kam folur në një shkrim të mëparshëm po në këtë gazetë. Mbasi ne në këtë shkrim na intereson lidhja e tij me ujësjellësin, ne mësuam nga gojëdhënat që qarkullonë edhe sot se ky ujësjellës është vepër e vetë Tom Luc Malotës, djalit të Bzhetës e Shkrelit i cili pranoi ndërrimin e besimit për vete me kusht që t’u shërbejë banorëve të tij, e një ndër këto shërbime të rëndësishme ishte dhe ujësjellësi i Bzhetës, ku autoritetet osmane e pranuan dhe ndërtuan në një kohë rekord. Ky ujësjellës në përmasat e kohës ka shërbyer deri në vitin 1900, kur turkoshakët e tërbuar nga kryengritjet e vendasve e kishin gërmuar bllokun për të mos funksionuar më. Sido që të jetë puna, ky ujësjellës është në vepër plus në trevat tona që rrezaton ndërtim, zhvillim e qytetërim, që së bashku me “ujësjellësin e Cemit” janë dy vepra të papërsëritshme për kohën, jo vetëm në trevat e tjera të Shqipërisë Etnike, por edhe më gjerë në tërë rajonin tonë halleshumë...

Ndue Bacaj

Tinzarllëku i Fatos Nanos

Duke ditur se Evropa e zhvilluar e civilizuar ka në themel filozofinë kristiane dhe për arkitektët e saj ish-drejtuesit kristian Konrad Adenauer, Alçide de Gasperi, Robert Shuman e tjerë, sot Kryeministri shqiptar në vend që të kryejë detyrat e “shtëpisë” që i ka vënë Evropa, kërkon të duket si një udhëheqës kristian dhe që është i vetmi që Shqipërinë mund ta çojë drejt dyerve të BE. Këtë psikologji mundohet ta kultivojë jo vetëm z. Fatos Nano si Kryeministër, por edhe stafi qeverisës i tij dhe një pjesë e madhe e pozitës së majtë në pushtet, të cilët me një propagandë tinzare përhapin ku munden e si munden ndër shqiptarë “mjegullnajën” se Evropa dhe bota kristiane e do dhe e ndihmon të qëndrojë në pushtet Nanon jo vetëm për aftësinë e tij qeverisëse, por edhe sepse është një kristian i mirë që në punët e tij zbaton çdo ditë filozofinë që zhvilloi e ngriti lart Evropën e Bashkuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës e tjerë. Deri tani, ky Kryeministër propagandën e tij mundohet t’ua servirë shqiptarëve, të cilët prej kohësh “ëndërrojnë” të jenë pjesë e Evropës Perëndimore, duke bërë që të hanë këtë “sapun për djathë” jo pak nga kristianët që janë minorancë në Shqipëri, por edhe muslimanët që janë mazhorancë. Në fakt “ëndrra” është ëndërr, por pas vitete 1990, kur pluralizmi dhe demokracia trokitën në dyer tona, u kthye në një shpresë, që nga dita në ditë prisnim të na hapen dyert e Evropës, të kyçura prej dekadash më shumë për fajin tonë se të të tjerëve. Gjithsesi ne duhet të mësojmë se edhe Evropa, pse është kristiane, nuk i gjykon njerëzit si të tillë, pasi siç dihet kur lindin, lindin njëlloj si krijesa të barabarta para Zotit, madje filozofia e zhvillimit dhe drejtimit është një art që nuk fillon tek emri i çfarëdo besimi të jesh, por tek kultura dhe konceptet e secilit të cilat formohen historikisht nga ambjenti shoqëror, familjar e pse jo edhe shtetëror, në të cilin je rritur e ke jetuar. Pikërisht këtu fillon edhe qartësimi i besimit që ka çdo individ, ku duke ditur këtë, për zotin Nano, si fillim duhet thënë se filozofinë kristiane as nuk e njeh dhe as nuk e ka jetuar kurrë, as në ambjentin familjar, shoqëror apo shtetëro, pasi siç dihet ai i përket një familje me tradita të shkëlqyera komuniste e ateiste. Është pikërisht kjo arsyeja që zoti Nano mund të quhet me një fjalë të “zbutur” një kristian i keq dhe këtë e ka demonstruar në planin personal që nuk ia vlen t’ia shkruash pasi e dinë të gjithë shqiptarët. Madje si kristian, z. Nano e demonstron veten vetëm kur takon një përfaqësues të besimit ortodoks, grekun Janullatos, të cilit i falet dhe e quan si përfaqësuesin e Jezu Krishtit në tokë, kur në fakt ne shqiptarët po e njohim se është përfaqësues i “Djallit”, e themi kështu pasi ky klerik i lartë në vend që të merret me punët e fesë, merret me punët e politikën antishqiptare të qarqeve të caktuara greke. Natyrisht kjo nuk na intereson shumë po të mos kishte lidhje të ngushta me bëmat e qeverisjes së Kryeministrit tonë i cili jo vetëm drejton si një kristian i keq, por qeveris si një “sulltan” i mirë. Kjo vërtetohet fare lehtë duke vrojtuar me kujdes punën e tij disavjeçare, ku Shqipërinë e ka kthyer në një vend ku sundon i forti, krimineli, hajduti, trafikanti, kontrabandisti, mashtruesi, imorali e tjerë, që janë pjesë e oborrit të tij, ku si rezultat i kësaj në vend që t’i afrohemi Evropës, i largohemi çdo ditë ne, por edhe na largohet Evropa si djalli temjanit. Shteti funksionon me parametrat e një vendi ku i parë për gjithçka është sulltani, ku ligjin e bën sulltani, e ku ky “sulltan” ngjanë edhe si “i dërguari i Zotit” në tokë. Tashmë që nga drejtësia që ka për kushtetutë filozofinë e Nanos, deri tek barazia para gjithçkaje për çdo qytetar të këtij vendi kalojnë nëpër duart e “sulltan” Nanos. Natyrisht çdokush që nuk e beson këtë, i mjafton të vrojtojë me kujdes tërë aktivitetin e Nanos e familjes së tij (të parë e të dytë), pasurinë e tyre përrallore, si dhe sjelljen arrogante e mospërfillëse të Nanos ndaj çdo qytetari të këtij vendi, qoftë në raste fatkeqësish (të shumta), apo në raste gëzimesh (të pakta). Qejfet, ahengjet e xhirot nëpër Evropë e botë, në vendet më të shtrenjta që pakkush i përballon si Kryeministri ynë i stërpasur, i një vendi të stërvarfër. Dikush pas kësaj mund të pyesë, atëherë pse këtë njeri Evropa e SHBA e lënë në pushtet?! Dhe përgjigjja është fare e thjeshtë, pasi këto fuqi botërore të zhvillimit e të qytetërimit janësi “Zoti” që thotë: “Ndihmoje veten pak, se unë të ndihmoj shumë”, madje për këtë sinjalin ka kohë që na e ka dhënë, duke na ndëshkuar me anë të organizmave të saj për gjithçka ka të bëjë me themelet e një vendi që kërkon të ndërtojë demokracinë dhe të bëhet pjesë e Evropës së Bashkuar. Por ne këto sinjale ende nuk i kemi kapur mirë, por mundohemi të kapemi pas dyerve të kyçura të Evropës, që të tilla do të mbesin edhe për shumë kohë sa ne të mos kryejmë detyrën dhe të pranojmë të mashtrohemi se drejtohemi nga një kristian “i keq”, kur në fakt qeverisemi nga një “sulltan” i mirë. Ndërsa ngjyrën e këtij “sulltani” shpresoj se e dallojnë të gjithë.

Ndue Bacaj

Decentralizimi, sa larg

Zef Vokrri ka lindur në fshatin Hajmel më 1. 07. 1945 dhe ka kryer studimet për jurist të cilat i ka përfunduar më 1997. Vjen nga një familje e persekutuar gjatë regjimit komunist. Kjo është arsyeja që i ka përfunduar studimet e larta në moshën 52 vjeç falë vullnetit dhe pasionit për të mësuar. Krahas funksionit si Kryekomunar në Hajmel, është edhe Kryetar i PD-së për nëndegën Bushat që nga viti 2002.

“Sh.E.”: -Përgjatë këtyre viteve, duke qenë një drejtues pushteti vendor, keni grumbulluar një përvojë të kënaqshme. Sipas jush, cila është “thembra e Akilit” për pushtetin vendor?

Zef Vokrri: -Është e vërtetë se duke qenë drejtues i një njësie vendore për 14 vite askush nuk mund të justifikojë mosrealizimet e pritshme me mungesën e përvojës, në të njëjtën kohë nuk mund të mburrem se gjithë filozofia e këtij procesi mund të fokusohet në zbulimin e “thembrës së Akilit”. Ne tashmë kemi një strategji kombëtare zhvillimi, po punohet për atë rajonale në rang qarku, por edhe ne këtu kemi tashmë të realizuar një strategji komunale zhvillimi. Mendoj se në lëvizjen e kësaj “makine” me tre motorrë, karburantin që i duhet ia japin vetëm politikat e mirëfillta në shërbim të këtij zhvillimi.

“Sh.E.”: -Flitet shumë për decentralizim të pushtetit. A ekziston një decentralizim i tillë dhe çfarë duhet riparë?

Zef Vokrri: -Vetë decentralizimi është një strategji më vete që në letra realisht e kemi. Çështja është a ekziston si proces drejt realizimit. Ne jemi formalisë dhe përpiqemi të bindim opinionin se gjithçka është në udhë të mbarë. Ne edhe Ministrisë tonë të Pushtetit Vendor i kemi shtuar pjesën “e decentralizimit” dhe mendojmë se kjo është bindëse. Sigurisht, pa mohuar disa hapësira që na jep granti ynë i vogël, duhet riparë çfarë është realizuar konkretisht sepse në shumë fusha, ne s’kemi as kompetencat e pushtetit lokal të mëparshëm që ishte i supercentralizuar.

“Sh.E.”: -Po flitet gjithashtu edhe për një strategji të luftës kundër varfërisë. A mendoni se ka seriozitet në këto që thuhen dhe konkretisht çfarë po bëhet në komunën tuaj?

Zef Vokrri: -Ju thashë edhe më lart, neve strategjitë nuk na mungojnë, biles ajo e luftës kundër varfërisë është mjaft e realizuar. Realisht serioziteti mungon fare. Pa patur asnjë statistikë zhvillimi reduktohet në ndihma ekonomike dhe kjo paraqitet si “progres”(!). Në komunën tonë rekomandohet si çelësi i suksesit vjelja e taksave vendore dhe ne po punojmë në këtë linjë, mbase do “reduktojmë” varfërinë. S’duhet harruar se fermeri i varfër është taksuar njëherë, në fermën e tij të vogël me çmimet astronomike të punimeve të tokës, të plehrave kimike, herbicideve, të farërave. Kreditimet e bankave që do i ndihmonin këtij procesi shumë kanë përqindje të lartë interesi. Shteti nuk bën një politikë nxitjeje, inkurajimi apo subvencionimi të prodhimeve tona bujqësore e blegtorale.

“Sh.E.”: -Komuna e Hajmelit vazhdon të jetë në situatë emergjente përsa i përket përmbytjeve. A ka projekte nga ju si Komunë apo nga pushteti qendror dhe a ka perspektivë realizimi i tyre?

Zef Vokrri: -Komuna e Hajmelit ishte gjatë 50 viteve një zonë e përshtatshme izolimi për të internuar dhe dëbuar dhe si e tillë gjithçka u la pasdore, nuk u realizua as sistemimi i tokave bujqësore. Duke qenë kështu të harruar ne mbetëm të ekspozuar ndaj fatkeqësive natyrore, gjë që u përsërit në interval njëvjeçar shtator 2002 dhe përsëri në tetor 2003. Në rastin e parë bëri një vizitë tek ne z. Meta dhe ne morëm tre milion lekë investime. Për rastin e dytë përmbytja ishte katastrofike, u shkatërruan tetë shtëpi banimi, thuajse plotësisht dhe u përmbytën 155 banesa duke dëmtuar bazën ushqimore të njerëzve dhe të bagëtive. Shteti akodroi përsëri tre milion lekë. Ministria e Financave bëri çeljen e tyre në degën e buxhetit me vonesë, me datën 28 dhjetor 2003 dhe kuptohet ky fond nuk u përdor.

Realisht u krijua një komision ndërqeveritar që ka punuar dhe po punon me projekte reabilituese të veprave mbrojtëse kundër erozionit si dhe të pritjes së lumit Gjadër. Ne jemi në pritje, deri tani nuk kemi asnjë veprim konkret, gjithçka është në proces.

“Sh.E.”: -Duke qenë nënkryetar i kryekomunarëve të Shqipërisë a ka bashkim interesash në shoqatën tuaj larg ngjyrave politike që i përkisni?

Zef Vokrri: -Në shoqatën tonë ka me të vërtetë bashkim interesash larg ngjyrave politike. Ne kemi realizuar gjatë mandatit të mëparshëm një kuvend të të gjithë pushtetarëve komunalë nën slloganin “Decentralizim-Integrim-Zhvillim” dhe kemi dalë me një rezolutë mjaft kritike dhe ngulmuese, duke i kërkuar qeverisë vesh-shurdhër seriozitet në procesin e decentralizimit, për formulimin e politikave të reja në funksion të zhvillimit ekonomik në zonat rurale ku jetojnë mbi 50% e popullsisë dhe që janë kaq të varfër.

“Sh.E.”: -Një pyetje për politikën në përgjithësi. Politika aktualisht vazhdon të karakterizohet nga konfliktualiteti. Si mendoni, a është çështje e mungesës së vullnetit të klasës politike, apo shfaqje e konfliktit për pushtet dhe privilegjet që rrjedhin prej tij?

Zef Vokrri: -Mendoj se përgjigja e kësaj pyetje del pak jashtë dy varianteve tuaja, mbasi për mendimin tim, konfliktualiteti ka ushqyes vetëm mungesën e përgjegjësisë të asaj pjese politike që përbën pozitën aktuale, që nuk del nga korniza e interesave të krahut të vet të privilegjuar dhe të mendojë, qoftë edhe për aq ditë që i kanë mbetur, për fatet e këtij populli kaq të lodhur.

“Sh.E.”: -Keni gati 15 vjet si kryekomunar në këtë komunë. Çfarë keni “përfituar” nga posti drejtues dhe çfarë i keni dhënë atij.

Zef Vokrri: -Nga posti drejtues, si Kryetar Komune, materialisht nuk kam përfituar. Vazhdoj të jetoj në të njëjtën banesë ku nuk ka ndryshuar asgjë që nga viti 1991 (as edhe komoditeti). Moralisht mendoj se u kam rezistuar sfidave mbasi edhe në zgjedhjet e fundit të tetorit 2003 rezultati kishte rritje.

Sigurisht të flasësh për veten është e vështirë, por një gjë mund të them se kam qenë rezultativ, në shërimin e plagëve të së kaluarës duke mbjellë dashuri, besim e solidaritet në mes njerëzve.

“Sh.E.”: -Së fundi, një opinion tuajin për gazetën që po ju interviston dhe për të cilën ju falënderon për kohën që i vutë në dispozicion asaj.

Zef Vokrri: -Gazeta juaj ka mision tepër madhor, ajo me të vërtetë po punon për Shqipërinë Etnike, duke u përpjekur të ngrejë në drejtpeshim trungun e një peme gjigande të rrëzuar keq majtas nga shqota e egër e diktaturës, por në këtë sipërmarrje Tuajën duhet të angazhohen edhe shumë kapacitete të tjera intelektuale, shqiptarë të vërtetë.

Intervistoi: Mark Preçi

Plehrat italiane dhe stërvinat tona

Demonstrimi paralajmërues i mijëra shqiptarëve para Kryeministrisë, e udhëhequr nga përfaqësues të shoqërisë civile e politike, ishte me të vërtetë për t’u përshëndetur sepse parulla ishte shumë e gjetur, pra të largojmë plehrat. Zoti e dëgjoftë këtë thirrje, se këta politikanët anti-shqiptarë që e kanë fituar me të drejtë titullin stërvinë apo qelbësirë, kërkojnë ta kthejnë Shqipërinë në stallë derrash, ose siç po shkruhet, kosh plehrash. Mbasi e ropën nga të gjitha anët këtë vend që i rrit, këta stërvina të klasit të parë kërkojnë të shuajnë çdo shpresë se ky vend s’bëhet e ç’është më e keqja e thonë haptas se s’duhet bërë dhe ky popull e meriton ta trajtosh keq, sepse më fort të do dhe të respekton. Kjo është teoria, apo siç thuhet alternativa e kësaj qeverie. Por këta qelbësira që e kanë shpirtin pleh, harrojnë se në momente të vështira, Shqipërinë, Zoti nuk e ka lënë kurrë e as ka për ta lënë ndonjëherë pa burra fisnikë e atdhetarë, që i kanë dalë e i dalin zot këtij vendi. Edhe në mos pastë politikanë e intelektualë, ka pasë e ka për të pasur shqiptarë të thjeshtë, që janë rritur me edukatën prindërore, se Shqipëria nuk është mall që shitet apo konsumohet, por është Atdheu i përbashkët i yni, pronë e të gjithëve e kush s’e di këtë, shumë shpejt ka për ta mësuar. Veprimi i fundit i qeverisë për deklarimin e pasurive të pushtetarëve, e importimi i plehrave nga Evropa, s’janë të rastësishme por me një strategji gangsterësh politikë, që shoqëria shqiptare të trumhaset e mos të dijë nga t’ia mbajë. Mbasi u krijua komisioni Laska ose siç i themi në Shkodër, Laraska, opinioni duhej të heshtte, por nuk ndodhi ashtu kur pushtetarët deklaruan pasurinë e tyre. Shoqëria shqiptare u irritua deri në shpërthim dhe miqtë ndërkombëtarë të këtyre pushtetarëve u befasuan nga poshtërsia e aleatëve të tyre shqiptarë e reaguan me heshtje, pra s’i përshëndetën siç i kanë përshëndetur në poshtërsi më të vogla, ja kjo është esenca e kësaj drame që luhet me shqiptarët.

Siç e thashë më lart, mbasi nuk e hëngri kush atë deklarim pasurie, shpikën kontratën me italianët për plehrat, për të humbur vëmendjen e për ta kaluar pa u ndier deklarimin e pasurive të 5000 (pesë mijë) zyrtarëve, ku e kam cilësuar para një muaji e gjysëm në një shkrim, po e them përsëri është krim i pafalshëm që organet e drejtësisë e Presidenti ta lërë këtë çështje pa vëmendje, atëherë zë vend fjala që jemi bashkëvuajtës e bashkëpunëtorë.

Pra, demonstrimi i datës 8 qershor para Kryeministrisë mos e gëzoftë emrin që ka, kryeministri, duhet përshëndetur se përveç problemit të plehrave ka edhe veprimet e tjera që kërkojnë zgjidhje e unë me gjithë zemër do i uroja organizatorët t’i shkojnë deri në fund këtij misioni aq fisnik e atdhetar gjithashtu edhe ato opozitarë e pushtetarë që kanë punuar e punojnë me ndershmëri e s’kanë përse gënjejnë në deklarimin e pasurive,duhet t’i bashkëngjiten kësaj lëvizjeje e të shpëtojnë Shqipërinë e shqiptarët nga këto stërvina me shpirt plehu. Si qytetar i këtij vendi e uroj e bekoj këtë demonstrim e të tjerët mbas tij, se titulli e ideja e kësaj lëvizjeje është shumë e gjetur e shumë realiste, “T’i largojmë plehrat”.

Nikolin Pemaj

Ligji 7501, indietro bujqësisë dhe shoqërisë shqiptare

Po e titulloj kështu këtë shkrim sepse do të flas me gjuhën e shifrave e jo të Ezopit të lashtësisë greke. Ligji 7501 për tokën në fshatin Bushat nuk është zbatuar. Në bazë të këtij ligji, kur e aprovoi Parlamenti i vitit 1991 (dhe që edhe sot ky Parlament që është n.q.s. do të jetë mendon ta mbajë në fuqi), thuhej toka do të llogaritej për t’u ndarë në bazë të subjektit që ishte, ishte fjala për për sipërfaqen që kishte ish-kooperativa bujqësore, domethënë sipërfaqja për frymë do t’i takonte një banori të Bushatit aq sa një banori të fshatit Shkjezë që ishin të një subjekti.

Por jo, fakti qëndron ndryshe. Banorët e fshatit Bushat (një pjesë dhe konkretisht 40 familje) janë të pajisur me çertifikatën e pronësisë dhe tokën nuk e dinë se ku e kanë, gjithashtu dhe një pjesë e madhe e banorëve të këtij fshati kanë në pronësi një sipërfaqe aq të vogël, sa nuk u mjafton për të përballuar as jetën dhe kjo si rezultat i ligjeve të ish-qeverisë Nano në vitin 1991 (nga 4 dynym tokë për familje). Këtu e ka fijen lëmshi i ngatërruar sikur e pati 40 vjet sepse në atë kohë mendohej të lihej një sipërfaqe për ndoshta organizimin e ndonjë mikrokooperative apo mikroferme. Nejse, këtu fillon vjedhja, përvetësimi i atyre të “shkathtëve”. Kishte familje me 4 djem dhe duke përfituar nga komisionerë të korruptuar i ndanë djemtë në gjendje civile duke i quajtur familje të veçanta dhe përfitonin nga 4 dynim secila familje. Ata që nuk e bënë këtë dhe duke qenë tërë jetën të ndershëm familje me 9 apo 10 vetë mbetën me 4 dynym tokë. E drejtë ishte kjo?!

Kryesisht këtë e bënë ata që nuk kishin tokë dhe në zbatimin e ligjit 7501 nuk pranuan që t’u zvogëlohej sipërfaqja që kishin pushtuar, në disa raste dhe duke u paguar lekë ish-komisionerëve të ligjit të parë.

Në fshatin Bushat jeton një popull prej 2214 frymë, i kulturuar dhe i civilizuar dhe po në këtë fshat ka patur konflikte deri në tragjedi për problemet e tokës (rasti kur kushëriri vet dy vëllezër dhe plagos dy fëmijët e tyre për tokë). Pra përmenden këto dhe rastet e tjera në zonat përreth e në gjithë Shqipërinë dhe përsëri dhe në fshatin Bushat do të ketë tragjedi të tilla, përderisa fshatarët e dinë se ku e kanë tokën përpara vitit 1944, një pjesë e madhe jetojnë dhe janë pa dokumentat në ish kadastrën e vjetër dhe kush ka dashur t’i ruajë i ka ruajtur.

E filluam ndarjen e tokës sipas udhëzimeve të marra atëherë duke e vendosur sipërfaqen (të skicuar) në hartë dhe duke u paraqitur të gjithë fshatit këtë ide.

1. Duke i vendosur fshatarët sa të ishte e mundur në ish-pronat e tyre, kuptohet ku nuk kishte ndërtime etj., afërsisht në sipërfaqet që kanë patur, pasi kishim tërhequr më parë sasinë që rezultonte e regjistruar në kadastër para reformës së vitit 1946. Atje ku ishte e mundur, duke lënë në një anë vendosjet dhe ndërtimet që kanë bërë fshatarët.

Sipërfaqja ishte e mjaftueshme pasi një pjesë e ish-pronarëve kanë dalë në qytet. Komisioni u ballafaqua me faktin e përvetësimit të sipërfaqeve të tokës nga ish-komisionerët e parë, të cilët për të përvetësuar tokë kishin llogaritur sipërfaqen e tokës mbi shifrën 2800 frymë në fillimet e vitit 1991. Bushati, që në fakt datën që ligji hyri në fuqi në Bushat jetonin vetëm 1780 frymë, por matematikisht rriten pjestonjësit për të dalë herësi i vogël. Ky ballafaqim u bë nëpërmjet shifrave që ishin në zyrën e gjendjes civile. Këta ish-komisionerë kishin lënë parcelat më të mira për vete dhe duke e marrë tokën gjoja sipas ligjit në 4-5 vende të ndryshme, kuptohet për të mos rënë në sy të opinionit.

Parimet kryesore të këtij komisioni që u ngrit në mes të fshatit me pleq të vjetër, ish-kryetarin e parë të kooperativës, filloi punën përgatitore në tavolinë, duke patur parasysh:

1. Të vendosen sa të jetë e mundur në tokën që kanë patur para çlirimit siç e theksuam më lart.

2. Në pjesën tjetër që do të merrnin po sipas ligjit, duke i treguar secilit fshatar se në tokën e kujt po vendoset, kjo duke menduar atë problem social që ndodhi më vonë, që secili ishte i ndërgjegjshëm të marrë tokn në ish-tokën e tij, duke menduar për ndërtimet ose investimet që do të bëjë në të ardhmen, duke lënë bosh (të pazëna) sipërfaqet e terrenet sportive të shkollave, që sot fatkeqësisht kanë mbetur shkollat me një oborr të vogël, ku terrenet sportive nuk ekzistojnë fare nëpër shkolla.

Puna e bërë nga ky komision mbeti e përgjysmuar, pasi kryesimin e tij e morën të tjerë të ndihmuar dhe nga pushtetarë vendorë, të cilët rregulluan edhe ndonjë copë tokë për vete, pasi në bazë të ligjit nuk u takonte.

Ligji 7501 duke mos qenë një reformë nuk bëri asgjë tjetër në Bushat veçse krijoi plotësisht kushtet e një abuzimi të pushtetit, personave që u morën me zbatimin e tij dhe konkretisht, lufta, synimi, meraku i atyre që luftuan për të qenë në komisione.

Viktimat e krimit (po i quaj kështu ata që nuk iu dha tokë nga komisionerët e mëvonshëm), pësuan humbje ekonomike, vuajtje emocionale, pabarazi të të drejtave bazë.

Ligji 7501 është një shpronësim në kundërshtim me të gjitha normat demokratike, por po të shikojmë në reformën e ligjit 7501 cilin votuan dy partitë më të mëdha, PS dhe PD, nuk e përmbushi qëllimin shoqëror, ekonomik, përmirësimin e bujqësisë. Përkundrazi u morën vitet e para “po i quaj” fermerë, një nga këta dhe unë, prodhuam drithëra pa asnëj lloj planizimi, asnjë lloj ndihmese dhe i gjithë ai potencial intelektual qoftë agronomë, veterinerë, zooteknikë etj., i shikon sot duke mos e ushtruar profesionin e tyre, mos të keqkuptohemi sepse këto ishin planifikuar për fermat ose kooperativat, por të paktën të shikoheshin duke e zbatuar njohuritë e tyre shkencore për bujqësinë e blegtorinë dhe ndoshta do influenconin pozitivisht në bujqësinë moderne e cila sot për mendimin tim në fshatin ku jetoj unë mund ta quaj primitive.

Është për të qeshur kur shikoj zooteknikun e lartë duke tregtuar aspirina, agronomin e shikoj duke punuar hidraulik, veterinerin e shikoj duke u marrë me tregti drushë etj., etj. Vërtet që ekonomia e tregut të lejon të punosh ku të dalë më mirë,p or është fatkeqësi që këtyre që ligji i zuri në fshat dhe toka nuk iu dha sot detyrohen të merren me punë shumë të rëndomta për të mbijetuar dhe dituritë që i morën u kujtohen si filmat që mbeten në kujtesë fëmijëve të vegjël. Dhe ndarja e tokës që u bë atje ku u bë dhe fshatarët e quajnë veten fermerë, ndërsa për mua këtu përfshir dhe veten time, duhet të quhemi fermerucë sepse në atë sipërfaqe që kemi nuk mund të dish ç’të mbjellësh më parë. Po të mbjellim perime, na vijnë të gatshme nga fqinjët tanë, po të mbjellim pemë, po të mbjellim drithëra e gjithçka na vjen nga jashtë...

Ndryshe do të kishte qenë që sipërfaqja e tokës të merrej nga ish-pronarët dhe ato do të dinin të orientonin punën e tyre me një qëllim të caktuar, fermë blegtorale apo sipërfaqe me sera etj. Këtu do të kishte dhe një zgjidhje edhe për zënien me punë të krahut të lirë.

Një problem tjetër që është shumë i ngatërruar i cili do t’i mbetet shtetit (kur të bëhemi me shtet) për ta zgjidhur është problemi i shitjes së pronave një pjesë e këtyre fermerëve që thashë më sipër, gjetën dhe po gjejnë rrugën më të shkurtër, filluan të shesin pronat dhe konkretisht ato që e kanë tokën të dhuruar nga ligji 7501, marrin një dorë lek dhe ia mbathin jashtë shtetit me ato para. Nuk jam kundër shitjes dhe blerjes, si një nga elementët kryesorë të ekonomisë së tregut, por po shtojmë çdo ditë dhe më shumë mundësinë e konflikteve në mes të shqiptarëve në të ardhmen.

Populli ynë ka një be “Për tokë e qiell”, aq të shtrenjtë e ka tokën. Po si sot bëhen të gjitha ato ndërtime në tokat bujqësore, pa asnjëfarë kriteri, apo urbanistike dhe konkretisht flas për vendlindjen dhe zonën ku banoj, Bushati, por një nga arsyet mendoj është arsyeja e zemrës, grabitësit e tokës duke vendosur një palë themele shtëpie mendojnë ta kenë të vetin atë truall pasi faktikisht nuk është i tij, por i dhuruar nga 7501.

Tomë Shkreli

Urim gazetës “Shqipëria Etnike”

Gazetë periodike,

Shoqnore e politike,

Emnin e zgjodhe,

“Shqipëria Etnike”

Me at pendë vullkan,

Naltsove atdhen’ tand,

Se me përvojë,

Zani jot t’ushtojë,

Staf me reputacion,

I Sokol të drejton,

N’anmik kur qëllon,

Shpërthen si stuhi,

Çanë në demokraci,

Të mirën tue naltsue,

Të keqen tue thumbue,

Ai za kumbues,

N’anmik shqetsues,

Se i vogël në dukje,

S’ka nevojë skufje,

Zani i patriotizmit,

Që arrin te Diaspora,

Qëllo, të lumtë dora,

Shum shpirtna, na mbyti,

Nëpër qeli t’sigurimit,

Patriot të masakruem,

Me t’vramë në kufi,

Mija të pushkatuem,

Se me komunizëm,

S’u bashkuen n’ide,

Deshten fe e atdhe,

Socialistët e sotshëm,

Bolshevikë, të devotshëm,

Kërkojnë prapë rrumpallë,

E na quejnë prrallë,

Krimet që na çohen marrë,

Pritëm pa rrug’dalje,

Lotët pa na u shue,

Nuk na kërkuen falje,

Komunistat e pa pendue,

Të majave të aisbergut,

Pa u hi ferrë n’kambë,

I shpëtuen Nurembergut,

E populli tue i namë.

E Shkodrës relike,

“Shqipnija Etnike”,

Paç mija përvjetore,

Andrra jonë e madhe,

Që kurr s’u realizue,

Nga kongresi famkeq,

I Berlinit mallkue.

Dedë Shyti

Durrësi dhe kasaphana antinjerëzore

Do të ishte shumë interesante sikur ta dinim se si do ta përcaktonte një mendjendritur si Volteri historinë që e kish quajtur në kohën e tij një tabllo të krimeve dhe mjerimeve, në qoftë se do të kishte përjetuar periudhën e zezë të Luftës së Dytë Botërore, ku diabolikët më të mëdhenj të njerëzimit, me emrat e pështirë Hitler, Gebels, Himler, Gering, Ajhman, shejtan, praktikuan kampet e llahtarshme të përqendrimit, ku brenda disa sipërfaqeve të rrethuara me tela me gjemba, me qen kufiri e me kulla ku përgjonin mitralozët “Shars”, do të merrte kuptimin e vërtetë ajo thënia e Valter Skotit, në një roman të bujshëm të tij, se “Ata që mbetën gjallë kishin zili ata që vdekja i kishte shpëtuar nga fatkeqësitë e mëdha që do të vinin pas.” Duke shfletuar librin “Të flijuar e të mbijetuar” të bashkëautorëve Dr. Sali Hidri dhe veprimtares energjike Tatjana Bali, kushtuar atyre njerëzve që si të ishin ithtarë të filozofisë së Likurgut, mendonin se, “Para lirisë nuk do të parapëlqeja jetën”, gjë për të cilën u internuan në ato kampe të shfarosjes, më erdhi ndërmend një ndodhi nga jeta e Shën Agostinit, të cilin kur e pyetën se “Me se është marrë vallë Perëndia përpara se të krijonte qiellin dhe tokën”, u përgjigj: “Në atë kohë ka krijuar skëterrën që të dërgonte njerëz të cilët bëjnë pyetje të këtilla”. Por në qoftë se skëterrën që krijoi Perëndia nuk e ka parë asnjë nga të gjallët, skëterra nazi-fashiste famëkeqe Bukenvald, Mat’hauzen, Aushvic, Zaksenhauzen, Dakao e deri në Prishtinë, i provuan miliona burra, gra, pleq e fëmijë, që u shndërruan në skelete, vetëm e vetëm se nuk mund të pajtoheshin me barbarët pushtues, hunë të kohëve moderne, ose thjesht për racën së cilës i përkisnin. Deri më 9 maj të vitit 1945, u bë një realitet i turpshëm dhe i pashpirt, gjithçka që fantazia e Dantes kishte përshkruar në një kryevepër aq rrënqethëse dhe në të lexuar. Duke kopjuar “Ferrin” e tij deri tek ajo deviza e hyrjes, fatkeqët me veshje që të kujtonin zebrën, të depersonalizuar, barazoheshin me kavjet për eksperimente nga më mizorët, torturoheshin, pushkatoheshin, mbyteshin në dhomat me gaz helmues, digjeshin nëpër krematoriume, hidheshin me buldozerë në gropa të përbashkëta, plotësisht ashtu siç na i paraqesin ato llahtare Ana Franku në ditarin e saj, Erih Maria Remarku në romanin e tij, Piter Vajsi tek “Hetimi”, etj. Të bindur me sa duket se krimet e kampeve të përqendrimit, nuk vihen sot në dyshim nga askush, autorët e librit që po diskutojmë, e kanë drejtuar tërë vëmendjen e tyre tek ata bijë e bija të qytetit të Durrësit që u internuan kryesisht pas 20 nëntorit të vitit 1943. Raprezalja në Durrës nuk ishte rastësore. Populli i qytetit tonë qysh më 7 prill 1939 e priti me plumba okupatorin, duke u bërë qyteti i parë në Evropë që guxoi t’i kundërvihej hapur agresorëve fashistë. Pas pushtimit të atdheut nga hordhitë italo-gjermane, vullkani i revoltës dhe luftës popullore, si në tërë Shqipërinë shpërtheu fuqishëm edhe në Durrës. Po të nisesh nga logjika e ftohtë, duhet pranuar se tradhëtari Osman Velija nuk gaboi aspak kur drejtoi ato tre faza seleksionimi të “elementëve të rrezikshëm” që duheshin internuar, në kuadrin e operacionit “Shëtitje në Port”, që kishte të bënte me marrjen e masave preventive, për t’i paraprirë një zbarkimi të mundshëm të forcave aleate në Ballkan. Autorët e këtij libri pa u shpërndarë shumë me konsiderata politiko-ushtarake, në mënyrë mjaft të përmbledhur, por edhe shumë qartë, na japin sfondin ku zhvilloheshin këto ngjarje. Ata vetë, për kompozimin e këtij libri shprehen kështu: “Libri është ndërtuar me jetëshkrimin e secilit martir, kryesisht atyre të Flijuar në kampet e përqendrimit nazist, të grupuar simbas kampeve (Prishtinë, Zemun, Mat’hauzen), që përbën pjesën e parë të librit. Në pjesën e dytë, titulluar, ‘Të mbijetuarit’, janë përfshirë ata që shpëtuan nga skëterra naziste e kapmeve, që u futën në rrjedhën e jetës mbas Çlirimit, që me kalimin e viteve vdiqën, si dhe të atyre të paktëve që jetojnë sot e kësaj dite. Pjesa e tretë e librit, përbëhet nga Kujtime me imazhet çnjerëzore të atyre kampeve... ku u shua jeta e shokëve të tyre dhe ata si dëshmitarë të atij ferri na sollën vuajtjet e pësuara nga bisha naziste”.

Po të shohësh jetëshkrimin e secilit të internuar, të cilëve Bashkia e qytetit dhe Shoqata “Durrësi”, dy vjet më parë u akorduan titullin “Mirënjohja e Qytetit”, do vësh re se të gjithë janë fare të rinj, në moshën e ëndrrave të bukura. Por ja, fati i tyre: Këtu nazistët më 23 tetor 1944 pushkatuan 104 të rinj midis të cilëve edhe Kristaq Boshnjaku, juristi Sulo Bogdo, në shtëpinë e të cilit doli dhe gazeta “Bashkimi” pushkatohet në shtator 1944. Dhe më tej, Adi Alushi, Andon Naçi, Ahmet Ramzoti, Dhimitër Kulla, Dhimitër Mali, Ibrahim Xhatufa, Janaq Sotja, Jorgji Ziu, Milto Kulja, Minella Goga, Prokop Sorra, Ramazan Myrto, Riza Sukja, Teodor Bratja, Vasil Misa, dërgohen në kampin e Zemunit, ku vdesin një nga një. Më pas rreshtohen ata që e mbyllën jetën në Mat’hauzen: Abdulla Tabaku, Ali Biduli, Asti Gogoli, Besim Mliku, Dhimitër Konduri, Enver Velja, Ilia Dhimo, Hazis Shkupi, Hysen Shtufi, Kostandin Simaku, Kozma Nushi (Hero i Popullit), Naun Thanasi, Sami Kariqi, Sofokli Dhimitriadhi, Sulejamn Dakoli, Sulejman Puskja, Taqo Dimo, Telat Noga, Teofik Skilja, Vasil Gjata, Vaskë Dushku, Xhemal Kasa. Mënyra e vdekjes së tyre pothuajse nuk del në libër, por vdekja e tyre rreth moshës njëzetvjeçare, gati-gati në të njëjtën kohë e në të njëjtin vend, flet vetë për gjithçka ka ngjarë. I përmenda të gjithë këta dëshmorë si për t’i bërë atyre një homazh, pasi në shekuj popujt kanë respektuar frazën e Homerit se: “S’ka gjë më të shtrenjtë se të vdesësh për atdheun”. Por nuk mund të lë mënjanë edhe ata që rastësisht shpëtuan dhe jetuan mes nesh si Vangjeli Gjoni, Fotini Dushku, Kozma Prifti, Ymer Jakovia, Ksanthipi Kalavaci, Stefan Konduri, Asti Gjika, Halit Struga, Polikseni Lula, Niko Nishku, Laz Çaushi, Leonidha Heba, Mihal Marto, Dr. Lluka Dhimitri, Dr. Mihal Konomi, Liri Xhunga, që na la një libër me kujtime për shokët e shoqet e saj të kampeve të përqendrimit, ku na jep me shumë vërtetësi gjendjen shpirtërore të të burgosurve që venin drejt vdekjes së sigurtë: “Ecnim dhe mendonim. Mendonim për atdheun, për luftën që po bënin partizanët, për luftën që po bënin popujt antifashistë kundër nazizmit. Urrejtja ndaj tij na shtohej gjithnjë e më shumë. Mendonim për njerëzit tanë, që ndodheshin larg. Mendonim për shoqet që lamë në Selanik: për Faton, për Sofinë, për Dhoksinë, për këto gra të pafajshme greke, për atë nënë që e ndanë nga e bija. Mendonim për tërë atë kasaphanë që e pamë rrugës deri në Ravezbruk...”. Sot vetëm Lefteri Shima dhe Prof. Koço Bihiku të kampit të Prishtinës dhe Mustafa Elezi dhe i urti e modesti Enver Plepi të kampit të Mat’hauzenit, kanë mbetur gjallë, si për t’i dëshmuar botës se të drejtën për ta zënë vendin e merituar krahas popujve të tjerë të qytetëruar, ne shqiptarët e kemi fituar jo vetëm me cilësitë tona të vyera, por edhe me sakrifica të pashembullta dhe kontribut të çmuar në arritjet e fitores përfundimtare të kurorëzuar me ngritjen e flamurit mbi Rajhshtag nga dy ushtarët rusë të kthyer tashmë në simbol.

Kodi etik më pengon diçka, por pas leximit të këtij libri s’mund të rri pa treguar se: Meqenëse gjyshi im vdiq fare i ri, nënën time e rriti xhaxhai i saj, Beqir Sulo Agalliu, dekoruar me Urdhërin “Për veprimtari të shquar patriotike”, së bashku me të vëllanë, Mehmetin. Të dy këta burra të mrekullueshëm, gjermanët i internuan në kampet e përqendrimit, ku Beqiri vdiq si shumë të tjerë, kurse Mehmeti pasi u hodh nga treni, teksa po i transportonin nga njëri kamp në tjetrin, u kthye në Shqipëri, por kur unë isha nja shtatë vjeç edhe ai vdiq ngaqë në ato kampe qe sëmurë nga tuberkulozi. Ai nuk fliste kurrë për sa kishte vuajtur atje në kampet e Gjermanisë, por pasi mbylli sytë, në faqen e parë të një blloku me shënime, kishte shkruar një citat të nxjerrë nga “Krimi i Silvestër Bonarit” i Anatol Francit, ku thuhej: “Dhimbja është e pashmangshme, sepse jeta është tërë mjerime; do t’u mësoja qartësinë që na bën të ngrihemi mbi çdoi mjerim dhe i jep bukuri edhe vetë dhimbjes”.

Ky besoj ka qenë dhe qëllimi i autorëve të librit kushtuar të internuarve në kampet e përqendrimit nazist, qëllim të cilin bashkautorët, Dr. Sali Hidri dhe Tatjana Bali e kanë realizuar denjësisht.

Shpendi Topollaj

Elbasan: Konflikti për pronë detyron Gëzim Ballën të lërë vendlindjen

Në mungesë të veprimit të ligjit, hakmarrja, mëritë e vjetra e të reja janë kthyer në një tragjedi për shoqërinë shqiptare. Kështu Shqipëria vazhdon dhe duket do vazhdojë edhe për shumë kohë të mbetet viktimë e hipotezave të mbështjella me një mister. Vetë politika që prodhon konflikte, duket se është e fortë përballë vullneteve të ndonjë grupi shoqëror apo ndonjë shoqate që ka primare shuarjen e konflikteve dhe forcimin e ligjeve të shtetit.

Është tragjike sot kur konfliktet për pronat bëhen shkak për vrasje deri në më brutalet. Dhe rastet janë të gatipërditëshme. Evaziviteti në ligj, divergjencat e politikës me komunitetin, padrejtësitë ndaj individëve që trashëgojnë pasuri, mjegullnaja e qëllimshme e politikës që po acaron çdo ditë e më shumë burimin për krime, kanë bërë që reagimi i shoqërisë shqiptare, lëvizjes “Mjaft”, intelektualëve dhe opinionistëve e komunitetit të rritet dhe Parlamenti e Qeveria të akuzohen haptas si kërcënim për të ardhmen e Shqipërisë.

Këto konflikte po thellohen më shumë në zonat fshatare, kur uzurpimi, zënia e pronës në mënyrë të paligjshme është një realitet i frikshëm. Më 20 janar 2003, në fshatin Labinot Mal të rrethit të Elbasanit, shtetasi Hysë Duka, ku sipas burimit të informacionit tonë kish zënë në mënyrë të paligjshme pronën e shtetasit Sherif Balla, ka inicuar një konflikt tragjik. Sherif Balla, si rrjedhshmëri e zënies ka shkuar deri aty sa ka vrarë Hysë Dukën. Por fisi Duka tanimë ka në teh të hakmarrjes familjen Balla. Është arritur të bëhen dy herë përpjekje për të vrarë në shenjë hakmarrjeje Gëzim Ballën, djalin e adoptuar të Sherifit, ndërkohë që ky i fundit është në fakt xhaxhai i tij. Gëzim Balla, i cili në fund të fundit është i pafajshëm dhe që për fat të mirë i ka shpëtuar dy herë plumbit, është detyruar të ikë nga Elbasani dhe të jetojë i fshehur në një fshat në periferi të rrethit verior Shkodër, tek ca miq të Sherifit. Pamje të tilla të zymta po shpalosen fort shumë këto kohë në Shqipëri, ku shumë individë, madje edhe familje detyrohen të braktisin vendlindjen, për t’u shpëtuar konflikteve të hapura, të cilat mbyllen vetëm pasi merret haku.

Vasel Gilaj, Lekë Pepushaj

Intelektualët dhe shteti

Ka shkuar në këto nivele të larta ashpërsia politike, por edhe është rritur korrupsioni, krimi i organizuar, trafiqet, pasi më së pari intelektualët goditen pamëshirshëm nga shteti që kohët e fundit po apelohet publikisht nga shoqëria civile dhe opinionistët si i lidhur me krimin. Ferdinand Zogu, një intelektual që ka kryer mirë Institutin e Lartë Pedagogjik në Shkodër dhe që ka punuar rreth tre vjet afër Bashkisë, duke qenë anëtar e veprimtar i Partisë Demokratike, është përballur me hakmarrjet, pasi ka denoncuar korrupsionin, biles me emra konkretë. Pushimi nga puna, sipas burimit tonë, e ka bërë të denoncojë në prokurori më 05. 03. 2003 si dhe të drejtojë një ankesë pranë Kryeministrisë së Shqipërisë për pushim të padrejtë nga puna. Gjithashtu, më 20. 09. 2003, sipas një dokumenti që ne kemi, ka bërë kallxim në polici, pasi kishte marrë kërcënime për ta eliminuar fizikisht. Por kur potenciali intelektual nuk mposhtet lehtë, kriminelët zgjedhin edhe rrugë të tjera. Ferdinand Zogu arrin edhe të provojë burgim nga data 16. 10. 2003 deri më 20. 01. 2004, ku sipas një raporti mjeksor nga keqtrajtimet fitoi dhimbje koke, pagjumësi dhe nga data 02. 02. 2004 deri më 17. 02. 2004 shtrohet në spital me diagnozën posttraumatische. Janë këto shembuj të këqinj që ndëshkojnë intelektualët që marrin përsipër të denoncojnë demagogjinë e shtetit të korruptuar.

Albert Vataj

Disa mendime dhe përcaktime rreth gjuhës së sotme zyrtare shqipe
Hans-Joachim Lanksch

Cosi ne mio parlar
Voglio esser aspro

Përkitazi me rishikimin e çështjes së gjuhës së njësuar kam shkruar kohë më parë gegënisht1, kësaj here e përdor gjuhën e njësuar për të treguar, nga një anë, se nuk jam – siç mund të supozohet – një shovenist i përbetuar dhe i papërmirësueshëm i gegënishtes, edhe për të treguar, nga ana tjetër, se nuk e konsideroj se gjuha e Fishtës është më e mirë se gjuha e, bie fjala, Lasgush Poradecit (edhepse duhet theksuar se gjuha e Lasgushit, shyqyr zotit, nuk është gjuha e ashtuquajtur e njësuar). Nuk jam gjuhëtar, do të cek disa pikëpamje nga pozita e një „common sense"-it (dmth. me mendtë prej njeriu që ka tru të shëndoshë) të një vëzhguesi të jashtëm me qëllime prej dashamirësi.
Gjuha zyrtare shqipe zyrtarisht definohet kështu:
„GJUHA LETRARE SHQIPE
Varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar. Ajo përfshin gjuhën zyrtare, atë të letërsisë artistike, të veprave shkencore e mësimore, të shtypit e të publicistikës, të ligjëratave botore etj. Dhe është e normëzuar në të shkruar e në të folur. Formimi i saj është fryti i një procesi të gjatë e të ndërlikuar, i cili fillon që me shkrimet e para shqipe."2
Se sa të pavërteta, se sa shtrembërime të realitetit historik dhe linguistik ka në këtë definicion, mund të verifikohet kollaj me punimet e ekspertëve të gjuhësisë dhe historisë së gjuhës. Sa i përket pretendimit se gjuha zyrtare qenka gjuha „më e përpunuar" – merre në dorë gramatikën (gege) të Martin Camajt3. Sa për „proces të gjatë" – krahaso ligjëratat e Simpoziumit shkodran për Martin Camajn, sidomos shkrimet e David Lukës dhe Artan Haxhit4. Tash ta lëmë anash punën e shkencës dhe të hedhim një sy mbi nocionin e kësaj gjuhe zyrtare resp. mbi elementet e termeve zyrtare të kësaj gjuhe zyrtare.
Gjuha e njësuar: Si mund t’i shkojë mendja njeriut me mend se qenka gjuhë „e njësuar" një gjuhë tek e cila 80% elementesh të një idiome u shtohen 20% elementesh të idiomës tjetër? Termi i drejtë për këtë dukuri nuk është „njësim" por thjesht: pushtim ose nënshtrim.
Gjuha kombëtare letrare: Si mund të quhet gjuhë „kombëtare" idioma e një së tretës së kombit, ndërkaq dy të treta të tjera të territorit shqipfolës flasin atë idiomë, e cila në këtë „gjuhë kombëtare" përfshihet me një përqindje prej 20%?
A mund të pranohet si gjuhë kombëtare një idiomë, e cila i është imponuar dhe urdhëruar me dekret popullit nga klika udhëheqëse dhe ideologët e saj vetëm e vetëm për shkak se ato 80% në fjalë ishin idioma e skutës së vendit, nga vinte diktatori? Gjë aq e paparë sa edhe e pabesueshme!
Gjuha kombëtare letrare: Si mund të jetë gjuhë „letrare" një idiomë, me të cilën gjatë ekzistimit të saj nën sistemin totalitar nuk është shkruar letërsi, por ajo që toskëfolësi i nderuar Kasëm Trebeshina me plotë të drejtë e quajti «shkollën e turpit» për letrat shqipe5? Nëse Ëndërrat industriale, Shqiponjat lartfluturuese, Motivet për eliktrifikimin e përgjithshëm të Shqipërisë, Nënat Shqipëri, Nëntoriadat, Komunistët, Çlirimtarët, Kënetat etj. etj. patën ndonjë funksion në kohën e vet – kënd e interesojnë sot, kënd do ta interesojnë nesër a pasnesër?
Si do t’i quajmë veprat me vlera vërtet letrare që nuk janë shkruar në këtë gjuhë „letrare", psh. veprat e Fishtës, Prendushit, Camajt ose të Luka Peronës, Piero Napoletanos, Kate Xukaros etj.? Folmësi? Proza e shkëlqyeshme (gege) e Anton Pashkut „Oh" – a është joletrare?
Gjuha kombëtare letrare: A është gjuhë apo krijesë artificiale një idiomë, e cila është futur me dhunë pa pasur gjurmë gjurme të një zhvillimi organik dhe pa pasur parasysh asnjë prej kritereve më elementare për vendosjen e një norme gjuhësore resp. të një gjuhe standarde? Dihet se për gjuhë standarde zakonisht merret ndonjë element qendror: mesi gjeografik, pikëprerja gjeografike, qendra administrative (qeveritare) ose kulturore etj. Mirëpo, dihet edhe se as gjuha e një kombi dhe as norma e standardizuar gjuhësore nuk farkëtohet nëpër zyrat e gjuhëtarëve zyrtarë, të cilët „vendosin" se si të flasë ose të shkruajë kombi, por merret parasysh (dhe jo nëpër këmbë) shumështresshmëria e gjuhës: Gjuha mbidialektore italiane, psh. rrënjët i ka te gjuha e avokatëve të Bolonjës, te gjuha e Dantes dhe poetëve të tjerë fiorentinë të mbështetur në të folurit „volgare". Toskanishtja paraqiste mesin gjuhësor në mes të të folmeve veriore dhe atyre jugore.
Letrarishtja gjermane formohej mbi bazën e gjuhës së administratës nëpër zyrat e perandorisë në Pragë dhe qytete të tjera dhe pasurohej jo vetëm me gjuhën e „kolosëve" letrarë gjermanë, J.W. von Goethe dhe F. von Schiller, por kohë më parë edhe me një shtyllë tjetër kryesore zhvillimi – me gjuhën e Martin Luther-it, teologut të dobët dhe përkthyesit të pashoq, i cili për përkthimin e Shkrimit të Shenjtë e formuloi kriterin tepër të rëndësishëm: „dem Volke aufs Maul schauen" – të shikosh se si flet goja e popullit. Kjo na lë të kuptojmë tri pikëpamje të rëndësishme:
a) procesi i formimit të gjuhës letrare gjermane filloi në shekullin e 14 me gjuhën e nëpunësve të kulturuar të kancelarive dhe përfundoi në shekullin e 19 me gjuhën dhe stilin e përsosur të klasikëve të letrave gjermane, proces ky i cili është zhvilluar pesë shekuj dhe jo pesë dekada! Edhe gjuha e përbashkët italiane zhvillohej gjatë.
b) Në këtë proces zhvillimi përfshihej edhe gjuha e folur e popullit! Gjuha kombëtare letrare [tekëndej: KL] me të gjithë të-të-të-izmat e saj – ku e merr parasysh edhe fjalën e gjallë të popullit?
c) Përfshihet edhe gjuha e letrarëve të mëdhenj, gjuha e kolosëve letrarë dhe jo ajo e letrarëve kolosalë. Po të shikohej çështja e formimit të gjuhës standarde edhe tek popujt e tjerë, rezultatet do të ishin të ngjashme: kudo merreshin në konsideratë pikëpamje dhe kritere të arsyeshme dhe të kuptueshme.
Partizanët e skalitur të gjuhës KL ndoshta do të nervozohen për konstatimet e mia naive („indinjatë e thellë dhe e hidhur…", „denigrim i arritjeve të larta…", „vlera të çmuara kombëtare…", „çaste historike…", „…triumfante" etj. etj. etj.) duke më vënë në barrë se në shkrimin tim të mësipërm nuk ka as fije shkence. Mirë e kanë: nuk kam argumentuar shkencërisht – dhe, njëkohësisht, kot e kanë: ceka vetëm fakte, faktet janë të qarta. Fakte të thjeshta paraqiten thjesht dhe nuk duhen prezantuar të shifruara me terminologji shkencore ose me mjegullim pseudoshkencor.
Gjuhën KL nuk e mbrojnë veçse shkrimtarët, hylli i të cilëve është duke perënduar dhe fosile të tjera të periudhës ML brenda dhe jashtë Shqipërisë. Dhe tash – si të procedohet me GjKL, a duhet të ruhet patjetër ky relikt i një periudhe prej Neroni? A të konservohet e keqja vetëm për shkak se disa dekada jemi mësuar me të? Njëzet vjet janë shumë për çdokënd që i ka ndier këto vite në kurrizin e vet duke hequr keq e tukeq – por ç’janë njëzet-dyzet vjet në histori? S’ka njeri që mund të na mbushë mendjen se brenda dy-katër dekadave mund të kryhet një „akt i kryer" (fait accompli) në lëmin e gjuhës, i cili pastaj nuk mund të hiqet.
Ç’na mbetet për të bërë? Më duket se për çështjen e gjuhës së përbashkët do të mund të flitet shkencërisht po të vihet mbi baza shkencore shqyrtimi i kësaj çështjeje dhe kur do të përfillen kërkesat dhe nevojat më themelore të zbatimit kriteresh serioze për trajtimin e një gjuhe të përbashkët. Le t’i cekim vetëm disa asosh:
1) T’i jepet Qezarit se ç’i takon Qezarit – dmth. t’i kthehet gjuhësisë se ç’i përket gjuhësisë ose: gjuha të trajtohet si gjuhë dhe jo si objekt i politikës. Paskajorja s’ka të bëjë me aspiratat e popullit shqiptar, prandaj shqyrtimi i çështjes së gjuhës shqipe t’i kthehet kategorisë së gjuhës dhe të shpëtohet nga frazat politike.
2) Mos të vazhdohet trilli diskriminues i filologjisë zyrtare të periudhës së diktaturës dmth. duhet të ndërpritet degradimi i gegënishtes si „dialekt" dhe të pranohet se gegënishtja ka pasur normën e vet letrare, zhvillimi i së cilës u ndërpre brutalisht gjatë diktaturës.
3) Të konstatohet përbërja e gegënishtes dhe për këtë qëllim të ndërmerren, mes tjerash, këta hapa:
– botimi i plotë dhe studimi i veprave të shkrimtarëve gegëshkrues (Fishta, Prendushi, Shantoja, Nikaj, Palaj, Koliqi, Pipa, Camaj)
– studimi i thesarit gojor i traditës së Veriut („Visaret e Kombit" etj.)
– grumbullimi i materialit të sotëm të folklorit gojor në viset veriore të Shqipërisë
– studimi i gramatikave dhe drejtshkrimeve ekzistuese të gegënishtes (Martin Camaj, Idriz Ajeti etj.)
– përpilimi dhe botimi i një fjalori geg.
4) Pastaj mund të fillohet formimi i normës letrare të gegënishtes.
5) Të gjitha këto masa të bëhen, përkatësisht, edhe për toskërishten (studimi i pasurisë së traditës popullore dhe letrare; botimi kritik i veprave të mjeshtërve të letrave toske pa „përshtatje" ose „ndërhyrje" në gjuhën e Naimit, Kutelit, Lasgushit, Trebeshinës; regjistrimi i gjendjes së sotme të të folurit toskë) për të shikuar për toskërishten a është vërtet aq rigide dhe skematike dhe a mund të qëndrojë standardi i saj ashtu siç na sugjeron gjuha KL?
6) Po të jenë ndërmarrë këta hapa, toskërishtja dhe gegënishtja do të jenë në pozita të barabarta dhe atëherë mund të fillojë procesi i shkrirjes së një gjuhe të përbashkët, me shkrirjen e dy normave letrare të shqipes në një gjuhë, e cila nuk do të ketë nevojë më për epitete të çuditshme si e „njësuar", „e sotme", „kombëtare letrare", për shqipen do të mjaftojë një emër i vetëm – thjesht, shqip e troç: gjuha shqipe.
Dhe do të jetë një shqipe shumëfish e pasuruar!
7) Pas shkrirjes së vërtetë e të natyrshme të të dyja normave, duhet patjetër që në suazë të standardit të shqipes (së shkrirë nga normat letrare toske e gege) të lejohet dhe mundësohet shfrytëzimi sa më i gjerë i gjithë pasurisë leksikale, idiomatike, frazeologjike të jugut e të veriut. Atherë do të dalë në shesh se, bie fjala, gegënishtja nuk mund të konceptohet si gjuha KL plus ca modifikime a ndryshime të vogla fonologjike (varr_vorr, grua_grue, zë_zâ, vështirësira_fshtirësina) a morfologjike (të jetoj_me jetue, po të kishte vënë_me vû etj.), gjithashtu idioma e jugut nuk mund të jetë toskërishtja e plotësuar me paskajoren tek ka vend edhe „vêni" në vend të „vëndi".
Në këtë mes është me vend një vërejtje përkitazi me qëndrimin e kosovarëve ndaj çështjes së gjuhës që e përziejnë me çështjen kombëtare. Për t’i shpëtuar trysnisë së padurueshme të regjimit të serbëve çetnikë, ata e pranonin dhe pranojnë – pa ndonjë kriter serioz, përpos atij politik nga pikëpamja e kombëtarizmit – çdo gjë që u vinte dhe u vjen nga mëmëdheu, qoftë kjo letërsia e cekët dhe puthadore e Realizmit Socialist, qoftë edhe gjuha e farkëtuar artificialisht dhe e imponuar përdhunësisht KL. Njeriu i rëndomtë në Kosovë arrin te një gjuhë fare hibride, dmth. te një idiomi „kosovarishtja plus -uar": „ka shkuar me kerr", shpeshherë mund të hasësh në raste ekstreme si: „kshtuar asht ba". Shkrimtarët e Kosovës krijimet e veta të shkruara para importimit të gjuhës së njësuar KL, vullnetarisht ia kanë „përshtatur" asaj të fundit; përshtatje kjo e cila ishte diç artificiale dhe e përciptë, sepse jo vetëm na paraqet rimë të tipit „la"/„më", por na qet edhe një njësuarishte KL, së cilës i vjen era e gegënishtes.
E di çdokush që flet ose shkruan në dy ose më shumë gjuhë a ligjërime: nëse është i zoti të mendojë në idiomën tjetër, atëherë do të arrijë edhe te rezultate e formulime të tjera, te tjetër tekst, sepse idiomet e ndryshme me tiparet e tyre specifike na ofrojnë mundësi të ndryshme specifike dhe po të shfrytëzohen këto mundësi si dhe sa duhet, vetë materiali gjuhësor na e çon mendimin në rrugën më vete, folësit a shkruesit i shkojnë ndër mend asociacione, nënkuptime, nënshtresa, stërhollime etj. që nuk gjenden ne rezervuarin e tipareve shprehëse a strukturore të idiomës së tij të parë. Nëse nuk mendon në binarët e veçorive të idiomës përkatëse, atëherë mund lirisht ta përkthejë psh. toskërishten gegënisht sipas kallëpit „toskërishte në petkun fonologjik dhe morfologjik gegë" (dhe anasjelltas), pa marrë parasysh specifikën e begatë të sintaksës, idiomatikës, frazeologjisë dhe prozodisë gege si dhe asaj toske!
Në fund të mbetemi me një shpresë: të mos përsëritet te shqiptarët fati tejet i trishtueshëm i serbëve dhe kroatëve, të cilët shekullin e kaluar, në një fazë entuziazmimi të përbashkët për idetë e „ilirizmit" ishin marrë vesh për një gjuhë të unifikuar „Serbokroatishte" me nga një varietet (serb dhe kroat). Në vitet ’70 të këtij shekulli u ngjall, më në fund, nacionalizmi kroat aq sa iu kundërvu hegjemonisë politike dhe gjuhësore serbe („Serbokroatishte") me KROATOserbishten. Njëzet vjet më vonë, serbët flasin serbishten e tyre siç e flisnin qe një shekull e gjysmë, ndërsa kroatët bëjnë çmos dhe orvatën ta „horvatizojnë" sa më shumë kroatoserbishten e deridjeshme me çdo lloj neologjizmash, paleologjizmash, kroatizmash etj.

1. „Gabim – ose ndërdyzash? Poezia arbëreshe dhe njësuarishtja", në: Quo vadis, Shqipëri? Antologji e përgatitur nga Ardian Klosi, Tiranë, München, 1993.
2. Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë, 1985 (f. 350).
3. Martin Camaj, Albanian Grammar, Wiesbaden, 1984.
4. Martin Camaj – tradita dhe bashkëkohësia, Simpozium, Universiteti i Shkodrës, Shkodër, 1994.
5. Intervistë me shkrim, më 25.05.1994 (e intervistoi H.-J. L.) akoma e pabotuar.

“Martiri i Ujërave”- libri i rradhws i shkrimtarit DASHAMIR CACAJ

TABLOID I MADH E GJITHE MISTERE TE LEXUESHME ME VESHTIRESI

Jetëshkrimi i legjendës së vadave të gjysmës së parë të shekullit XX, hidhet në letër në një kohë kur një shekull i ri hedh hapat e parë. Ka qenë e domosdoshme kalimi i gati gjashtëdhjetë vjetëve për të bindur iluministët e kësaj dege të zhvidhimit agrar se ka historikun e vet, madje të mahnitshëm, projeksioni i rrjetit kullues dhe ujitës të tokës shqiptare. Në se në këtë kronikë, me përmasa të një monografie të plotë, hidhet dritë mbi përpjekjet e malësorëve të Malësisë së Gjakovës për futjen nën ujë të tokave të asaj treve, nën drejtimin e martirit të ujrave Ukshin Deli Gjongeci, mendojmë se është plotësuar vetëm një kuadër I këtij tabloidi të madh e gjithë mistere të lexueshme me vështirësi.

Bonifikimi e ujitja kanë qenë dhe janë thembra e Akilit për buxhetin e çdo shteti që është në rradhë në pankinën e qeverisjes. Fonde të marramendshme u lypën kur Shqipëria ishte mretëri. Një pjesë e madhe e mundit dhe e djersës së shqiptarëve në epokën e sundimit komunist, shkoi në favor të veprave ujitëse e kulluese. Edhe në këtë etapë të tretë të zhvillimit postkomunist, rikonstruksioni i rrjetit gjigant të kanaleve kulluese e ujitës kërkon financa të “majme”. Kreditimi është e vetmja alternativë e mbërritjes së këtij synimi. Eshtë Banka Botërore, ky gjigant i donacioneve gjigante që udhëheq projektimin e financon ndërtimin e “hartës” së plotë të kullimit të ujitjes.

Shqiptarët kanë qenë të ndarë në dyshë në konceptimin e vijës së ujit. Malësorët, përfshij këtu edhe ato të Tropojës, Krasniqes e Gashit, prej ku u mbrujtën këto shënime, kanë qenë e janë nën trysninë e masave të rrepta për ruajtjen e shfrytëzimin e vadave. Në kaptinat e kanunit mesjetar Vada kishte hisen e vet, madje më të madhe se të tjerat. Konsiderohej heretik, madje ndëshkohej me gjoba të rënda cilido shkelte rregullat e “redit të vadës”. Ujët mbrohej me çdo çmim. Për fatin tonë të mbrapshtë, ujët mbrohej edhe me grykën e pushkës. Kjo traditë u shkërmoq kur vendi shkeli në dërrasë të kalbët. E thënë ndryshe, kur ekonomia shqiptare i tha “addio” në kuptimin latin të fjalës, pronës private. Nuk tregohej vëmendje për trajtimin nikoqirllëk të kësaj pasurie me vlera të patjetërsueshme. Shpërdorimi mbërriti deri në atë cak sa u vu dorë në mënyrën më skandaloze mbi veprat ujore. Në fillimet e viteve nëntëdhjetë, skema e ujitjes dhe e kullimit të tokave ishte në rend të ditës. Qesen e hapte Banka Botërore dhe ne duhej të ndërtonim strukturat tona të menaxhimit. Hapi i parë ishte krijimi i shoqatave të përdorimit të ujit dhe më tej, konsolidimi i parteritetit midis BB e shoqërive të ngritura.

Pronarët e tokave në ditët e sotme ende nuk janë ndërgjegjësuar plotësisht për konsiderimin si privilegj sa kohë toka e tyre e ka vadën në krye të ngastrave. Vaditja me rrjedhje të lirë nuk është jashtë mode në asnjërën nga etapat e zhvillimit normal të shoqërisë njerëzore. Eshtë e vërtetë se ka metoda të tjera të ujitjes së tokave si ai me pika etj, por këto gjithnjë shoqërohen me kosto të lartë e ngandonjëherë edhe të papërballueshme për financat e fermerit shqiptar. Shpalimi i një përvoje jo dhe aq të largët në kohë është një tip axhustimi të vëmendjes së fermerëve shqiptarë për shenjtërim të ujit si gjak toke e si burim i pazëvendësueshëm i mbijetesës së gjallesave mbi tokë, përfshij ketu mbijetesën e shoqërisë njerëzore në të pesë kontinentet.

Impulset e para të fenomenit Ukshin Deli Gjongeci, autori i këtyre rradhëve i ka marrë në bankat e shkollës së mesme, e cila ishte një lice përsëmbari ku proçesi mësimor zhvillohejende alla Harri Fullc. Asokohe në leksionete përditshme të lëndës mësimore “Përmirësimi Ujor”, flitej gjerësisht për përvojën e ndërtimit të vadave në Malësinë e Gjakovës e artitektin e këtij proçesi. Edhe përgjatë studimeve universitare figura e këtij mjeshtri më mendje të ndritur e duar të arta, vjen e fiksohet në memorien time. Petagogët e nderuat Nikolla Zadrima e Daim Rrapaj në Universitetin Bujqësor të Tiranës nuk e hiqnin nga goja. Ukshin Deli Gjongeci ishte shndërruar në legjendë e për legjendat flitet e shkruhet. Asaj periudhe i takojnë shkrimet publicistike të Mehmet Elezit, Qemal Sakajevës, Halil Buçpapajt, Mehmet Doçit e sa e sa publicistëve të tjerë me emër, për të mbërritur tek romani me temë sociale i Anton Paplekës me titull “Gjaku i tokës”. Shkrimtari i njohur me prototipin e Ibër Shpatës na sjell në kujtesë gjithë “aventurën” e dobishme të njriut që e lidhi jetën e vet me ndërtimin e vijave ujitëse në kuota deri asohere të paparashikueshme nga mendjet njerëzore e dijetarëve të kësaj fushe.

Hartimi i një monografie për këtë figurë emblematike të shfrytëzimit të burimeve ujore në dobi të komunitetit, ka qenë një shqetësim i natyrshëm i autorit qëkur në fëmijërinë e tij të largët përjetonte emocionet e ndërtimit të Kanalit Ujitës të Postribës. Kjo vepër ujore, sa jetike po aq edhe moderne për kohën, ishte e ndarë në segmente dhe për secilin segment kishte një person përgjegjës për ndërtimin e tij. Ishte një garim i vërtetë ambicioz dorëzimi i segmentit nga çdo ortak i veprës ujore me idenë e përftimit të kohës së humbur e ujitjen sa më të shpejtë të tokave ku bimësia nuk e kishte atë gjelbërim të thellë për mungesë të lagështisë.

Për hartimin e monografisë “Martiri i Ujrave” autori është mbështetur fort tek arkivi familjar që ruhet me fanatizëm e pasurohet vazhdimisht nga njëri nga djemtë e Ukshin Delisë, Mehmet Gjongeci. Në këtë arkiv, që është për t’u patur lakmi nga qindra e mijra familje shqiptare, gjenden faksimile të shkruara nga bashkëpunëtorë të afërt të mjeshtrit, fotografi nga puna ndërtimore e gjerdanit të kanaleve vaditës në mbarë Malësinë e Gjakovës, shkrime gazetash e revistash, tekste për dhënie urdhrash pune e medaljesh, e të gjitha këto janë në nivelin e dekumentimit në atë kuotë saktësish sa kërkohet edhe nga muzetë e ndryshëm.

Portreti i Ukshin Deli Gjongecit bëhet i plotë edhe nga tekstet e këngëve që u thurën në përkushtim të devocionit të këtij njeriu të lidhur ngushtë me “gjakun e tokës”. Talenti si projektues e zbatues I Ukshin Delisë është model për kohën, jo vetëm në Shqipërinë e gjysmës së parë të shekullit XX, por edhe nga vendet e Rajonit të gadishullit ballkanik. Dëshmi për këtë është edhe ardhja e projektuesve nga Serbia e Maqedonia për të “fotokopjuar” mjeshtërinë e Gjongecit. Nga ana tjetër vlersimet e autoritetve të kohës të çon në këtë và. Le të kujtojmë se Ministri i Punëve Botore i kohës së mbretërisë Et’hem Toto, e emërton me frazën lapidare “Inxhinier me diplomë të gdhendur në gur”. Me fjalë labidare do të shprehej edhe Spiro Koleka, shtetar i lartë e njohës i thellë i shkencës së hodroteknikës.

Ukshin Deli Gjongeci shqetësohej për dritën e për bukën. Ai kishte bindje të palëkundshme se burimet e ujrave të Tropojës e të rrethinave të saj, dalin e teprojnë për të ndërtuar centrale e për të ujitur bimët. Jo pa qëllim punën e nisi me ndërtimin e centralit elektrik të Kolgecajve për t’i dhënë ndriçim qendrës së ardhme urbane. Më vonë po aq impulsiv shfaqet edhe në projektimin e ndërtimin e kanaleve ujitës, gjatësia e të cilëve i kalon të njëqind kilometrat e rrezja e vaditjes së tokave i kalon të 1500 hektarët. I rëndësishëm është fakti se tokat që u ujitën në kadastrën e kohës cilësoheshin “shterpa” e pa kurrfarë shprese për t’u vënë nën ujë. Kontributi I mjeshtrit dëshmon se njeriu për të cilin bëhet fjalë në këtë libër, rreshtohet me elitën e kohës së vet dhe sakrifikon gjithçka në emër të një ideali që e ka për zemër. Në rastin konkret ky ideal është shfrytëzimi I energjisë së pashterrueshme të burimeve ujore në dobi të bashkëkohësve të vet. Nuk është e tepërt të themi se mjeshtri e hidhte synorin më larg. Ai mendonte edhe për brezat e ardhshëm. Drita e buka nuk pati shkak të ishin të mangëta në sofrat shqiptare.

Malësori nga Kolgecajt kishte formim patriotik e profesional. Prindërit e tij me gjasë qenë të përkushtuar për edukimin e tij. Nuk ka se si të shpjegohet ndryshe ky shpërthim talenti e vendosmaria e këtij tribuni të dalë nga gjiri i një populli endërrimtar e vital. Mjeshtri e nisi punën nga hiçi sa kohë kishte besim të patundshëm në idetë e tij. Dhe nuk do të shfaqej në horizont asnjë vështirësi ta tut-te apo ta kthente mbrapsht. Punonte me mjete projeksioni tejet primitive, por që u besonte plotësisht. Kishte mungesë lendë plasëse që ishte e vetmja “armë” që vriste shpirtin e shkëmbinjëve, por këtë e sajonte siç dinte ai dhe pa shpenzime të tepërta. Në limite të papranueshme ishin elementët e logjistikës së ndërtimit të një vepre ujitëse, por të gjitha këto i sfidonte me stoicizëm prej burri fisnik e rezistent deri në çastin e mbramë. Një njeri që në shtat pati aq plagë sa Gjergj Elez Alia e nuk bëri asnjë kompromis me vdekjen e vet, është një etalon fosforeshent për çdo kohë e për çdo brez.

Tri janë veprat ujore që kanë begatuar jetën e Malësisë së Gjakovës të ideuara, projektuara e të ndërtuara nën përkujdesjen e këtij strategu të madh popullor. Kanali i Fushës së Lumit, ai i Krasniqes dhe ai i Myhajanit, janë vadat e mëdha të mbushura plotepërmaje me ujë e shpresë. Nuk janë këto të vetmet. Degëzime të vadave të mëdha të ndërtuara nën drejtimin e mjeshtrit, janë disa. Edhe Kanali i Gashit e Bujajve, i ndërtuar shumë kohë pas vdekjes së Ukshin Delisë, ka ekzistuar në planet ndërtuese të këtij të fundit.

Materialet defiçitare të ndërtimit, mjeshtri i zëvendësonte me ato rrethanore. Nuk krijohej asnjë lloj handikapi në këtë drejtim. Le t’I referohemi një shembulli. Çimenton, tropojanët, ose e njihnin pak ose për ta ishte një mollë nga Kopshti i Edenit. Ai përdorte lëmashkun e drurëve e shpatinave të lagështa me po aq suksek sikur të përdorte çimenton e cilësisë së lartë. Një tjetër produkt defiçitar ishte lënda plasëse. Dinamit, fitila e kapsolla nuk gjendeshin edhe po t’i kërkoje me këmbë të kalit. Këto materiale mjeshtri i zëvendësoi me shemrit e tyre. Përdori barutin e pushkëve të vjetra e të dala jashtë përdorimit. Një leckë prej bezeje e lidhur si gërshet i imët bënte punën e fitilit. Ndërsa kapsolla zëvendësohej me unorin, një tip ndezësi me veprim të përkryer. Skelat, këto konstruksione metalike që përdoren sot në ndërtimin e objekteve të rëndësishëm, ishin drurë të salduar me perçina druri, të cilat në të folmen e tropojanëve quhen çekerçe.

Emri i këtij prijësi të pafjalë e rezultativ në punë ruhet sot e gjithë ditën në kujtesën e brezave që “nga pema që mbolli mjeshtri, vjelin frutat në vjeshtrat pambarim, e përballen gjithkund me dritën e centralëve elektrikë e gjelbërimin e thellë të arave e pemtoreve të pafundme”.

Eshtë me interes të përshkruhet në këtë parathënie dhe një letër e shkruar nga zoti Kolë Shtjefni në ditët e pleqërisë së tij të thellë. Indirekt ai lartëson figurën e portretin e martirit të ujrave duke ju drejtuar një shkrimtari, e konkretisht Ndoc Paplekës. Letra daton 15. 06. 2000 dhe ka këtë përmbajtje:

Shumë i nderuar shkrimtar Ndoc Papleka!

Më falni për shqetësimin dhe ju lutem më lejoni t’ju prezantohem nga që nuk kam patur fatin t’ju shoh personalisht. Jam Kolë Shtjefni nga Shkodra, plak 90 vjeçar, etnograf. Ajo që më shtyn t’ju shqetësoj është kjo: ju betohem me sinqeritet se kam lexuar me kënaqësinë më të madhe të shijuar ndonjëherë, romanin “Gjaku i tokës”, me atë kaloritet aq të bukur të asaj krahine që pasqyron, sa mund të them pa frikë gabimi se asnjë shkrimtar tjetër nuk është në gjendje ta pasqyrojë atë realitet.

Për personazhet e këtij romani, sidomos për atë kryesorin Ukshin Deli Gjongecin më ka rënë në dorë një dosje e madhe me shumë dekumente me interes të madh e më detyrojnë të shprehem se, mëkat i madh që nuk ekziston një monument në krye të veprave të tij sa unë e quaj hero përmbi shumë heronj, për sakrificat që ka bërë për të mirën e bashkëfshatarëve të asaj zone, por meqënëse kjo nuk është bërë realitet, mendoj së paku që një monografi e meriton, e këtë i vetmi shkrimtar që mund ta realizojë jeni ju, si një shkrimtar me shumë aftësi dhe i krahinës duke u mbështetur në dekumentet që I përmenda më lart.

Djali i tij, Mehmeti, banon në Shkodër dhe e kam dashamir, se është me të vërtetë njëburrë malësie e rrallë me iu gjetë shoku. Marr guximin që me iu lutë që për hir të patriotizmit, bane këtë vepër humanitare. Nuk ka shumë punë se materiali, pothuajse është gati. Kjo është një dësjirë shumë e madhe dhe Mehmeti do të mundohet me jua shpërblye mundin. Jam i bindur se nuk do ta kurseni një përgjigje, sidoqoftë, pozitive apo negative. Po e përfundoj këtë letër duke iu uruar shëndet, jetë të gjatë me shumë suksese e aq të mira sa u do zemra familjarisht.

P.S: Për të qenë i sinqertë, çdo gjë ma dërgoni në adresën e djalit tim, Paulin Shtjefni, pranë Radio Shkodrës. Dhe më falni për kaligrafinë e keqe që mosha ma imponon.

Dëshira e sinqertë e Kolë Shtjefnit, ishte më shumë se një amanet. Raca e shkrimtarëve të fisëm nuk e lë ta tretë dheu amanetin e çdo njeriu të mirë. Ndoc Papleka për arsye të përfillshme nuk iu përgjigj Kolë Shtjefnit. Një tjetër “Anton” e dëgjoi atë zë e monografia në përkushtim të mjeshtrit të ujrave, është në duar të lexuesit. “Doruntina” troket në dyert tuaja, lexues të nderuar!

Nuk më ka lodhur asnjë grimë pyetja retorike: Kujt i adresohet ky libër? Përgjigjen e kam patur në majë të buzëve. Libri në fjalë është më së pari në histori brilante, e cila jo vetëm duhet njohur, por edhe studiuar me laps në dorë. Monografia “Martiri i Ujërave” i ka munguar gjer më sot memuaristikës shqiptare. Ky libër është për të gjithë, por i rëndësishëm është për ata që ushtrojnë zejen e menaxhimit të ujit, kësaj pasurie që nuk njeh kompesim.

Bordet e Kullimit dhe të Ujitjes, këto organizma me “fytyrë” perëndimore të ngritura në muajin dhjetor të vitit 2003, hasin në këtë libër një përvojë që nxit e inkurajon. Ndërsa përdoruesit e ujit gjejnë në këtë libër simbolin më të mirë për t’u ndjekur, me qëllimin e mirë të qenies partner i besueshëm për Bordin e Kullimit e të Ujitjes dhe jo vetëm i këtij institucioni.

Shkodër, më 15 mars 2004

Dashamir Cacaj