Kopertina në 3D, kredit për Gjekë Marinaj!
[ Porosit librin online: Mrekulli n’katror nga Arben Çokaj]
Në sferën e poezisë bashkëkohore shqipe, përmbledhja poetike Mrekulli n’katror e Arben Çokajt qëndron si një manifestim triumfues i erudicionit ndërdisiplinor. Për syrin e tij erudit, poezia nuk është thjesht një përzierje fjalësh të lidhura bukur, por një ekspozim i strukturës më të brendshme të shpirtit njerëzor. Mrekulli n’katror është një ekspoze e tillë, një ndërthurje e kujdesshme e kërkimit filozofik, rezonancës emocionale dhe gravitacioneve të qarta intelektuale. Ky libër nuk është thjesht arti i një poeti, që në një moshë jo tradicionale del para lexuesit me librin e parë me poezi, por ai i një mendjeje të edukuar, që kërkon dhe gjen, humbet dhe rimëkëmbet, duke qëndruar gjatë gjithë kohës i palëkundur në angazhimin e tij, për zbulim dhe sofistikimin protonizmiatik në jetë.
Pothuajse çdo poezi në këtë përmbledhje mund të krahasohet me një prizëm, duke e ndarë rrezen monokromatike të përvojës njerëzore në një spektër ngjyrash emocionale dhe filozofike. Gjerësia e temave të trajtuara, nga paradokset e kohës në poezinë “Koha” deri tek prekja delikate e lidhjes njerëzore në poezinë “Çast”, tregon aftësinë e Çokajt për të trajtuar universalitetin përmes specifikave, një dëshmi e edukimit dhe njohurive të tij të gjera. Libri, në sinkron të plotë me kuptimin shumëdimensional të titullit të tij, është me të vërtetë një ndërthurje e mrekullueshme e ndjekjeve të ndryshme intelektuale të Çokajt.
Brenda këtyre kontureve mund ta shohim poezinë “E përsëri heshtim”, e cila thellohet në kompleksitetin e dëshirës njerëzore, duke e vënë atë përballë natyrës së pakapshme të lidhjes me realitetin. Këtu, Çokaj frymëzohet nga përshkrimi alegorik i Platonit, të natyrës njerëzore në shpellë, duke kërkuar hijet si zëvendësim për realitetin, por e bën këtë në sferën poetike, ku heshtja flet me zë më të lartë se fjalët.
Në përbërjen specifike në shqyrtim, prania e theksuar e “heshtjes” shërben si një testament bindës për zbatueshmërinë e saj, veçanërisht kur vihet përballë rolit të dyfishtë të poetit si shkencëtar. Ky dualitet nuk është thjesht një bashkim i identiteteve të ndryshme, por një mishërim i një ndërseksionaliteti të nuancuar.
Baza akademike e Çokajt në Fizikë i kapërcen kufijtë konvencionalë të një kualifikimi të thjeshtë; ai i jep një shtresë të thellë introspeksionit mekanikës universale në poezi. Kjo aftësi për të gërmuar thellë dhe për të artikuluar emocione të ndërlikuara manifestohet dukshëm në poezinë inauguruese të koleksionit të tij, “Dikur”, që ofron një kërcim inaugurues mes dy shpirtrave të ngatërruar në grahmat e dashurisë rinore.
Ai paraqet kalueshmërinë tragjike të emocionit, një kujtesë bezdisëse se ndonjëherë, lidhjet më të thella mund të lindin pasione të mëvonshme. Imazhet e Çokajt për “pluhurin magjepsës” të mbetur në pemën e shpresës, shërben si simbol i momenteve të humbura në kohë dhe i pashmangshmërisë së ndryshimit në marrëdhënie, qoftë nga rrethanat apo nga dekreti i vetë natyrës.
Ngjashmërisht, në veprën poetike të Çokajt, vërehen paralele të dallueshme që përputhen në mënyrë harmonike me parimet e Derridës për “dekonstruksionin”. Paralele të tilla nuk imponohen përmes ngurtësisë ideologjike, por duket se dalin organikisht. Disa kompozime, si “Sentencë” dhe “Çudi”, madje demonstrojnë një qasje sofiste ndaj kësaj paradigme dëkonstruktive.
Një tipar i spikatur i poezisë së Çokajt është procesi i saj përsëritës i zbërthimit të nocioneve të vendosura, duke i rindërtuar më pas ato në një mënyrë, që e detyron lexuesin të rivlerësojë interpretimet e tyre paraprake. Kjo pasqyron theksin filozofik, që Derrida vendos mbi përparësinë e gjuhës dhe rrjedhshmërinë e brendshme të kuptimit, një ndjenjë që kumbohet dukshëm në ndërthurjen e ndërlikuar të emocionit dhe introspeksionit të poezisë së Çokajt.
Ndaj Çokaj gërmon edhe më thellë në botën e tij shumë-këndëshe në poezinë “Është koha kur”, në të cilën paraqet një shqyrtim të thellë ekzistencial, që të kujton filozofitë e përqafuara nga mendimtarë të njohur si Jean-Paul Sartre dhe Albert Camus. Kjo pjesë shërben si një cri de coeur 1) therëse, duke artikuluar absurditetet dhe kontradiktat e qenësishme, që përshkojnë ekzistencën njerëzore.
Duke u thelluar në përbërësit e saj strukturorë, poezia ngjall elemente të korit klasik grek. Historikisht, kori grek jo vetëm që luajti një rol të rëndësishëm në teatër, por gjithashtu funksionoi si një medium për të ofruar komente, paralajmërime dhe vajtime, në lidhje me vuajtjet shoqërore. Rrjedhimisht, “Është koha kur” mund të perceptohet si një reflektim introspektiv mbi ekzistencën individuale dhe një koment më i gjerë mbi sfidat mbizotëruese dhe sëmundjet e shoqërisë.
Ky këndvështrim unik mbulon terren të njëtrajtshëm edhe në poezinë “Përsiatje”, ku përdor ambientin intim të një zyre për të eksploruar humnerën e madhe të introspeksionit njerëzor. Në një “dremitje” të drejtpërdrejtë ndaj rrëfimeve të rrymës së vetëdijes së Virginia Woolf-it, Çokaj, me finesë, thellohet në mendje, duke shfaqur lakueshmërinë dhe kaosin e saj të natyrshëm, në akord me firon shoqërore të kohës. Është një kujtesë elokuente e aftësisë së poetit, për të marrë të zakonshmen dhe për ta shndërruar atë në të thellë.
Por ndoshta kurorëzimi i librit të Çokajt është mënyra se si ai ndërthur eksplorimin intelektual me emocionin e papërpunuar e të shfrenuar. “Kush guxoi… Vdiq!” është një shtresë e hollë e dualitetit të ekzistencës njerëzore – etja jonë e pashuar për jetë, e ndërthurur me kërcimin tonë të pashmangshëm me vdekjen.
Në poezinë “Ringjallje”, natyra merr në qendër skenën si një metaforë për qëndrueshmërinë e qenësishme të jetës. Lulja e brishtë e poezisë, e rilindur nga kthetrat e shkretimit të dimrit, të kujton këmbënguljen e shpirtit njerëzor. Është një thirrje për t’u ripërtërirë mes vështirësive, duke treguar se si jeta, si uji që rrjedh nëpër lumenj, mbetet e pa vdekur, duke i bërë jehonë mendimeve filozofike të studiuesve të lashtë, të cilët e parashtruan jetën si një lumë që rrjedh gjithnjë.
Kjo poezi duket se bazohet në filozofinë e përhershme, që natyra shërben si pasqyrë për rilindjet dhe rëniet tona. Lulja, megjithëse e brishtë, ngrihet nga varri i saj dimëror, i ngjashëm me konceptin e Niçes për ‘përsëritjen e përjetshme’. Jeta, në të gjitha zbaticat dhe rrjedhat e saj, është një valle ciklike e rilindjes. Poezia ofron një këndvështrim optimist, i cili postulon se rinovimi, edhe pas fatkeqësive më të rënda, nuk është thjesht një mundësi, por një eventualitet.
Kjo kritikë e fuqishme e botës moderne, me fasadat dhe besnikërinë e saj kalimtare merr jetë edhe në “Sinqerisht”. Soditja e Çokajt mbi ndershmërinë, një virtyt gjithnjë i pakapshëm, rezonon me mendimtarët nga Sokrati te Foucault, të cilët edhe ata në kohën dhe hapësirën e tyre, u përballën me relativitetin e së vërtetës në një botë të mbështjellë me mashtrim. Në një të sotme të çuditshme, ku sinqeriteti bëhet një mall gjithnjë e më i pakët, soditja e Çokajt përkon edhe me nocionin e Kierkegaard-it për ‘veten’ dhe ‘të vërtetën’. Në kakofoninë e shoqërisë së sotme, ku shpesh maskat lënë në hije shprehjet e vërteta, kjo poezi mbetet një lutje e dëshpëruar për një kthim në autenticitet.
I sinqertë, gjithashtu, se perceptimi bashkëkohor e ka humbur disi ekuilibrin midis kuptimësisë së fjalëve “autenticitet” dhe modernitet, në poezinë e bukur titulluar “Një hiç”, poeti zhytet në përsiatjet ekzistenciale, duke ofruar një perspektivë përulëse mbi rëndësinë njerëzore. Në një univers kaq të gjerë, deklarata e mprehtë e poezisë, “unë jam një hiç”, i bën jehonë ndjenjave të filozofëve ekzistencialë si Camus dhe Sartre, ilustruar mençur me një përballje befasuese, ku një milingonë, që bën dashuri në kanale, kap shkëlqyeshëm absurditetin e qenësishëm të jetës. Poezia kap bukur dualitetin e ekzistencës – parëndësinë e qenieve individuale brenda teatrit të gjerë kozmik, megjithatë thekson edhe rëndësinë e thellë të çdo emocioni, çdo lidhjeje, brenda universit personal.
Natyrisht, një univers që kumbon me nota trishtuese për poetin, i cili në poezinë e ndjerë thellë “Jetoj me trishtimin e vendit tim” ofron një “vajtim” sa personal, ashtu edhe kolektiv për kombin tonë, ku pesha e tragjedive kombëtare dhe e vuajtjeve personale bashkohen në një valle të tmerrshme. Duke tërhequr paralele me njerëz si Tolstoi apo Solzhenicini, të cilët portretizuan ndërthurjen e dhimbjes personale me vuajtjen kombëtare, Çokaj krijon një qëndrim njerëzor gjithë-përfshirës elasticiteti melankolik.
Në kanavacën e këtyre poezive, Çokaj gërsheton me mjeshtëri thellësisht personalen me universalen, duke e përfshirë lexuesin në një dialog simfonik të emocionit dhe intelektit. Duke “jetuar me trishtim”, poezitë e tij nxisin një introspeksion soditës, duke e nxitur lexuesin të përshkojë thellësitë e psikikës njerëzore dhe hapësirën e parëndësisë sonë kozmike. Pra vargjet e Çokajt, të pasura me ngjyrime filozofike, nuk janë thjesht një ofertë, por një sfidë – një sfidë për të hetuar, reflektuar dhe në fund të fundit, për të kuptuar.
Ai e kulmon ketë ndjesi si pjesë e përgjegjësisë së tij si poet dhe njeri në poezinë “Një histori e shekullit të kaluar më bën të qaj” duke u bërë një bashkudhëtar, një përjetues direkt i ndërlikimeve dhe emocioneve njerëzore. Me këtë “strategji” të trajtuar me mjeshtri, Çokaj bën që dikotomitë e paraqitura – ndjenjat kalimtare të vendosura përballë të vërtetave të përjetshme, përballja e dashurisë dhe dhunës – ta shtyjnë lexuesin të përballet me natyrën e paparashikueshme, shpesh paradoksale të përvojës njerëzore.
Këto janë vetëm disa aspekte të poezisë së Çokajt, që na bindin se vargjet e tij nuk janë thjesht shprehje poetike, por kërkime të thella filozofike. Ato sfidojnë konventat, shtyjnë kufijtë dhe ftojnë për t’u introspeksionuar. Çdo poezi qëndron si një testament për shpalosje komplekse të jetës, duke endur së bashku fijet e dashurisë, humbjes, rilindjes dhe ankthit ekzistencial. Lexuesit nuk janë thjesht vëzhgues pasivë, por pjesëmarrës aktivë në këtë rrugëtim lirik, i cili premton zbulime të thella dhe rezonancë të thellë emocionale.
Një libër që duhet lexuar e studiuar me mendje të hapur, sepse në rreshtat e Mrekulli n’katror dëshmohet një përzierje e përvojave, interesave dhe zgjedhjeve të ndryshme të Çokajt. Kjo përmbledhje poetike nënvizon ndikimin e thellë të prejardhjes së tij eklektike, duke e bërë atë një lexim thelbësor për ata, që kërkojnë thellësi dhe shkathtësi në artin poetik. Ai shërben si një dëshmi elokuente për thellësitë, që mund të arrihen kur kufijtë midis disiplinave janë gati të tejdukshme. Vëllimi Mrekulli n’katror nuk është thjesht një përmbledhje me poezi; është një tour de force 2) e aftësive intelektuale dhe emocionale të autorit.
Është një dëshmi e madhështisë, që mund të arrihet kur bashkohen njohuritë, arsimi dhe talenti i pa kompromentuar. Ky vërtet është libri i parë me poezi i Çokajt, por në thelb është një letër dashurie për zemrat e arsimuara, një fener për ata që kërkojnë thellësi, si në emocion ashtu edhe në intelekt.
◼ Gjekë Marinaj, PhD
Kandidat për çmim Nobel në letërsi
1) një apel, ankesë ose protestë pasionante.
2) një performancë ose arritje, që është arritur ose menaxhuar me shumë aftësi.
