Shkruan Prele Milani
Pas shpatullave të malit të Shoshit, aty ku toka rri e qetë si nji nanë plakë që ka pa gjithçka, rritej nji Shkozë. Jo lis, jo frashër, as ah – por Shkozë: e thjeshtë në pamje, e madhe në shpirt. Ajo kishte mbirë në rreshpe të lashtë, ndoshta sa vetë toka që e kishte lindë. Shkoza pas Malit të Shoshit kishte pa ma shumë se të gjitha lisat e Shoshit së bashku. Kishte ndëgjue hapat e jetës, frymëmarrjen e shekujve, tingujt e shpresave e të mallkimeve. Ishte kufi – jo veç rrugë, po edhe epokash.
Shkoza s’ishte pemë frutdhënëse. Ishte portë. Ishte vendkujtim. Ishte strehë për ndalesat e heshtuna, për burrat që nuk kishin nevojë me fol me u kuptue. Aty pushonte dikur Ukë Shoshi, sa herë shtegtonte për në qytet.
Ai burrë mali, i shtatdrejtë e fjalëpak, erdhi për herë të fundit. Rrinte mbi gurin e dhambëzuem, me shpinën kah kulla e vjetër, e sytë kah larg – aty ku qyteti shtrihej si thirrje pa emër. Balli i tij, i gdhendur nga rrudhat e viteve, tregonte për çdo brengë të kalueme, për çdo mendim të pashprehur, për çdo vendim të matur. Mustaqet e bardha, të hollë e të përkujtuem, dridheshin pak kur ai merrte frymë thellë, si me e shtrydhë vetveten nga pesha e kohës. Duart e tij, të mëdha e të forta, dridheshin pak kur e mbante çibukun, por gishta të kthjellët tregonin për qetësinë dhe përvojën e burrnisë së malësisë. Çdo lëvizje e tij ishte e qëllimshme, si me u pasqyru n’ate heshtje të natyrës që e rrethon.
Me nji frymë të thellë, nxori çibukun e trashë e ndezi ngadalë. Flaka e vogël dridhej ndër gishta të tij, por s’ishte veç nji tym që ngjitej në ajër – ishte mendimi që përhapej: kujtime të lashta, reflektime mbi njerëzimin, mbi natyrën, mbi atë që një njeri mund të mbajë në shpirt pa folur kurrë. Çibuku u bë instrument meditimi, nji mënyrë për t’i dhënë formë heshtjes së tij.
Ai mendonte si filozof popullor: jo me libra, por me gjuhën e malësisë, me përvojën e shekujve të trashëguara nga të parët. Çdo za çdo erë e dheut, çdo degë e Shkozës, i vinte si përgjigje në pyetjet që s’i shpreh dot me fjalë. Kishte diçka magjike në mënyrën si ai e ndjente lidhjen mes njeriut e kohës: çdo hap i tij, çdo frymë, ishte i rregulluar me rrahjet e natyrës, me ritmin e heshtjes së maleve.
Kur çibuku u shua, ai nuk u trazua. E futi në brez dhe u shtri pak mbi gur, si me dashtë me u ba pjesë e dheut që e kishte lindë. Ishte si ritual i thjeshtë i një burri që e kishte kuptuar se vlera nuk matet me fjalë, po me heshtje, me kujtim e me vepra të vogla që flasin ma shumë se çdo lavdi.
Pastaj u çue. Nxori strajcën e vjetër, të endun me shajak e më sipik, atë që e kishte mbajtë në dasma, në pajtime, në varrime e në kuvende. Madhngjyshëm e vari në degën ma të nalta të Shkozës. Çdo gërshetim i saj ishte si një varg i mendimeve të tij: përkushtim, drejtësi, burrni, urtësi. E shikonte me sytë që nuk shikonin vetëm me shikim, por edhe me shpirt.
— Këtu po e la strajcën teme, — tha me zë të ulët, — se andej kah po shkoj nuk më hyn ma në punë. Atje ku po nisem, burrnia matet me letra heshtje e me respekt. Nëse kthehem, e nëse më mbetet shpirti i gjallë, kam me të marrë prapë.
Fjalën e tha; vetë me vete. E tha e kishte thânë mjaft. Ai u nis për rrugën e gjatë – rrugë pa kthim.
Pas tij, Shkoza mbeti në vetinë e saj të trishtueshme. Ndryshe nga dikur që priste e përcillte dhjetra shtegtarë, tash i kishte mbetë në heshtje dëshpëruese. Shtegtarët ishin largue, kapërcye fusha, male e dete, e ishin shndërrue në kryeqytetas, shkurt llafi: hyzmeqarë të botës. Degët e saj u randuen nga strajca që Uka la – një strajcë pa send, por plot me urti. Ajo u ba si qese e burrnisë së malësisë, si proverbë që s’u shkrua kurrë në letër, por u gdhend në trung:
“Strajca e burrnisë nuk blihet, nuk shitet, as nuk vinte kush dorë mbi ta – veç priste në hije.”
Kur njerëzit i braktisën malet e u derdhën poshtë, ndër qytete me dritare të mbylluna e rregulla të hueja, Shkoza mbeti e vetme, e palëkundun. Rrinte aty, si me ruejtë një copë kohe që s’jeton ma.
Deri në ditën që ra… Edhe Uka më kapuçin e bardhë të fisnikrisë mdhe çibukun që tymoste si oxhak kulle ,mori udhën pë në amshim.
E kur ra Shkoza, nuk ra veç një pemë. Ra një epokë. Ra hija e burrnisë që nuk kërkonte lavdi. Ra kulla pa oxhak. Ra vendi ku fjalët nuk duheshin, pse mjaftonte heshtja.
Por fjala e Ukës , edhe pse pa za, mbeti në ajër. Si psherëtimë. Si proverbë. Si kangë që nuk këndohet ma. Në Shosh, ku heshtja asht fjala ma e vjetër që kemi.
Nëse do ta ruejmë burrninë, duhet me u kthye njëherë e me pa a asht ende strajca në shkozë. Nëse nuk asht – mjerë na. Nëse asht – mos e prekni. Se ajo nuk asht veç rrobë. Asht flamur i një kohe.
