Punoi: Qamil Gjyrezi
Aktorja e Teatrit ‘Migjeni’ të Shkodrës Merita Smaja, krahas kontributit të madh artistik në rolet e saja në drama e komedi, ka edhe një formim shumë të mirë teorik për teatrin, jo vetëm në planin artistik, por edhe psikologjik e edukues. Teatri si degë e artit me një rëndësi të veçantë, ka edhe rol edukues, psikologjik, lot rol për përmirësime psikologjike. Drama, komedia kanë qëllime të mirëfillta artistike, por edhe roli i tyre për edukim dhe psikologji është shumë i madh, sidomos në epokën e inteligjencës artificiale. Aktorët dhe regjizorët janë të fokusuar tek elementët artistik të artit, por nuk mund të jesh një aktor i mirë, pa studiuar mirë edhe teoritë dhe historinë e teatrit. Në këtë kontekst aktorja e mirënjohur Merita Smaja ka studjuar shumë mirë historinë e teatrit shqiptarë dhe botërorë edhe psikologjinë e teatrit. Prandaj sot promovon teatrin për edukim dhe terapi për moshat e ndryshme dhe punon si regjizore shumë mirë me të rinjtë. Në punën time do ta trajtoj figurën e aktores Merita Smaja në planin psikologjik dhe semiotik. Psikologjia e teatrit eksploron proçeset njohëse, konjitive dhe emocionale të përfshira si në performancë ashtu edhe në pritje, duke përfshirë mënyrën sesi aktorët zhvillojnë empatinë dhe mishërojnë personazhet, dhe si publiku angazhohet me historitë e teatrit. Semiotika e teatrit është studimi i shenjave dhe sistemeve në performancë, duke analizuar se si krijohet kuptimi përmes gjithçkaje, nga dialogu dhe personazhet deri te skenografia, kostumet, dritat dhe pritja e publikut.
-Thellësi psikologjike në role dhe eksperienca e larmishme artistike.
Merita Smaja ka sjellë në skenë personazhe me dimension psikologjik të ndërlikuar, si në dramën “Danimarka, toka jonë”, ku luajti me profesionalizëm një rol me intensitet emocional. Në dramën “Luaj për mua në violinë’, përmes dialogut dhe monologut, ajo ka komunikuar një gamë të gjerë mendimesh dhe ndjesish. Ajo ka ndërtuar një karrierë teatrale të gjatë dhe të pasur në Teatrin “Migjeni” në Shkodër që prej vitit 1981. Ajo ka interpretuar mbi 70 role në gjini të ndryshme, nga komedia te drama dhe duke fituar çmime për interpretimin e saj të jashtëzakonshëm. Në këto role përfshihen figura si Martirio në “Shtëpia e Bernarda Albës”, Heroina e grave në “Vizita e fundit” dhe Ani në “Dinner Party”, që i kërkonin transformim fizik dhe emocional.
-Roli si regjizore, edukatore dhe dimensioni personal dhe emocional.
Merita Smaja ka kaluar edhe në rolin e regjizores: për shembull, drejtoi trupën e gjimnazit “Oso Kuka” Shkoder me shfaqjen “Njeriu që pa vdekjen me sy” në Festivalin teatror për të rinj në Shkodër . Ky rol kërkon përvetësimin e teknika artistike, sensibilitet, dhe aftësi pedagogjike. Në intervistë, Smaja shprehet se për çdo aktore, “roli më i mirë është ai që ende nuk e ka bërë”, duke treguar për një pjekuri të brendshme dhe aspiratë të vazhdueshme për zhvillim. Ajo ka përjetuar edhe sfida të vështira, si situata personale dhe artistike, por rutina e skenës dhe përgjegjësia për të dhënë më të mirën kanë qenë motivues .
-Shprehja e identitetit dhe traditës kulturore
Merita është nga Berati e Korça, por ndjehet thellësisht si “aktore shkodrane”, duke përvetësuar dhe reflektuar kulturën e këtij qyteti me përkushtim emocional dhe estetik. Ajo e përshkruan Shkodrën si “dashni e gjallë” që e mbështjell dhe e frymëzon . Në rolet e veta, ‘identiteti qytetit e kulturës vendore, sidomos Shkodrës, pershkruhet si një arkitekturë e imagjinuar me simbole kombëtare dhe lokale. Për Merita Smaja, ‘Shkodra nuk është vetëm një ambient, është një simbol i identitetit dhe frymëzimit që reflektohet në rolet e saj’.
-Psikologjia dhe semiotika e teatrit në rolet e Merita Smajës.
Merita Smaja është një aktore me shumë shtresa interpretative, psikologjikisht të ndjeshme, dramatikisht të përpunuar, dhe artin e skenës e ndan edhe përtej vetë performancës. Ajo ngërthen në veten e saj artin, psikologjinë, edukimin dhe ndjenjën e thellë për traditën. Ky imazh vjen nga shfaqjet ku aktore është Merita Smaja sjell atmosferën dramatike dhe ekspresivitetin e interpretimit të saj, elemente kyçe në kuptimin semiotik të teatrit. Semiotika e teatrit, siç shkruajta më lart merret me mënyrën sesi skena, rolet dhe interpretimet furnizohen me kuptime përmes simboleve, mimikës, estetikës dhe kontekstit kulturor.
-Simbolika vizuale dhe plastika skenike-gjuhë skenike e ngarkuar me kuptime.
Në interpretimet e saj, Smaja përdor plastikën e trupit, kostumin dhe elementë simbolikë si pjesë integrale imazheve skenike. Për shembull, tek Garda e Bilbilit ‘Eldorado’, ajo interpreton me një veshje që simbolizon ‘bishtin e dhelprës’, një simbol që bart ngarkesë fabuleske dhe antagonizëm ‘degradues’ të vetes në mënyrë vizive. Metaforat vizuale dhe lëvizjet në shfaqje nuk janë thjesht performative, ato pasurojnë rolin me shtresa semiotike. Smaja, përmes interpretimit të saj, sjell atmosferën brendshme të personazhit në mënyrë që të rezonojë me spektatorin në një nivel të brendshëm dhe simbolik .
-Trupa familjare dhe tradita semiotike dhe roli i përditshmërisë si simbol teatral.
Karakteri i Smajës nuk është vetëm interpretim individual, ai kultivohet pjesë e një “madhështie kolektive”: familja Smaja është një institucion i artit në vetvete. Kujtimet e rikrijuara përmes dialogut, lëvizjeve skenike dhe mizanskenave janë një formesë semiotike e transmetimit të trashëgimisë artistike. Në serialin “Familja Kuq e Zi”, Smaja interpreton rolin e “Mamait”, një figurë që përfaqëson shqetësimin familjar, të përfaqësuar në veprime të vogla dhe dialog modest. Kjo zgjedhje dramaturgjike, rikthen përditshmërinë si një mundësi semiotike: simbol i natyrshmërisë, prania e përditshme, dhe roli i aktorit në çdo moment të jetës.
Semiotika e Teatrit.
Semiotika e teatrit, si disiplinë e studimit të shenjave dhe sistemeve të shenjëzimit në artin skenik, analizon mënyrën sesi mesazhet artistike ndërtohen, komunikohen dhe interpretohen. Në qasjen e Patrice Pavis (Dictionnaire du Théâtre, 1996) dhe Keir Elam (The Semiotics of Theatre and Drama, 2002), teatri përbëhet nga një rrjet kodesh: kodi verbal, kodi i trupit, kodi i hapësirës, kodi i tingullit dhe kodi i objekteve. Në rastin e Merita Smaja, një nga aktoret më të njohura të Teatrit “Migjeni” në Shkodër, ky sistem merr dimension të veçantë për shkak të integrimit të thellë të identitetit kulturor, ekspresivitetit trupor dhe shtresëzimit psikologjik të roleve.
-Elementet semiotike në performancën e Merita Smajës.
-Kostumi dhe plastikë simbolizim i statusit dhe emocioneve ‘Bishti i dhelprës’ në “Eldorado”.
-Vendlindja kulturore, fonde identitare dhe simbolikë rajonale, Shkodra si identitet dhe inspirim.
-Përditshmëria në rol simbol i realitetit dhe komunikimit ‘roli i Mamait’ në “Familja Kuq e Zi”.
Merita Smaja ndërton rolet e saj duke integruar elemente semiotike që shkojnë përtej interpretimeve të zakonshme. Ajo i jep përmasë simbolike çdo lëvizjeje, kostumi, dialogu, duke i kthyer në mesazhe të nuancuara dhe të shumëanshme. Integrimi i trashëgimisë familjare, i identitetit kulturor dhe i përditshmërisë shndërrojnë performancën e saj në një përvojë teatrale, shndërruese për spektatorët.
Semiotika e teatrit në rrolet e aktores Merita Smaja.
“Martirio” tek “Shtëpia e Bernarda Albës”, rrol i Merita Smajës i pasur me shtresa semiotike dhe psikologjike. Emri “Martirio”, ikonë e viktimës së dashurisë së pamundur dhe e sakrificës, në përputhje me funksionin e saj si “shenjë tragjike”. Interpretimi i Meritës është një laborator i gjallë semiotik. Ajo ndërton kuptime jo vetëm përmes fjalës, por edhe përmes heshtjes, lëvizjes, ngjyrës, distancës dhe tonit të zërit. Në termat e Roland Barthes, rolet e saj nuk janë thjesht tekste dramatike, por tekste të hapura, që lejojnë spektatorin të lexojë shtresa të shumta kuptimi.
Ky kombinim i identitetit kulturor dhe kodifikimit teatral e bën Merita Smajën një rast studimor të vlefshëm për semiotikën e teatrit shqiptar bashkëkohor.
-Analiza Semiotike e rolit “Martirio”, Merita Smaja.
Kodi i hapësirës skenike dhe kodi i trupit dhe gjestit
Mizanskena: Martirio qëndron shpesh në qoshe, në hije, duke krijuar një ‘kod vizual’ të izolimit dhe frustrimit emocional.
Funksioni semiotik: Këto pozicione shenjëzojnë një personazh të shtypur dhe të përjashtuar nga qendra e fuqisë (Bernarda). Merita Smaja përdor lëvizje të ngadalta, shpesh të ngurta, për të treguar tensionin e brendshëm dhe ndalimin e dëshirave.
Funksioni semiotik: Trupi si “burim i heshtur” i mesazhit, shfaqja e pengesave dhe konfliktit të brendshëm pa fjalë.
-Kodi i veshjes, kodi i zërit, kodi narrativ dhe metaforik.
Veshja e errët, tradicionale, është një shenjë e dyfishtë: përfaqëson rregullin e shtëpisë së Bernardës dhe njëkohësisht “mortin e dëshirave” të Martirios.
Kjo ngarkesë simbolike përputhet me temën e shtypjes femërore. Merita Smaja e ul timbrin në momentet e tensionit, duke krijuar një kontrast me britmat ose shpërthimet emocionale të rralla. Funksioni semiotik: zëri bëhet tregues i ndryshimit të ekuilibrit emocional, duke e paralajmëruar publikun për kriza të ardhshme. Martirio te Lorca është “martire” jo vetëm në emër, por edhe në funksionin dramatik: shenjë e dashurisë së pamundur dhe viktimë e një sistemi patriarkal.
Interpretimi i Meritës e forcon këtë simbol, duke e kthyer personazhin në një “ikonë të humbjes”, një mesazh që tejkalon tekstin.
Po e mbylli artikullin tim duke i uruar aktores Merita Smaja shëndet, krijimtari artistike dhe edukuese me një thënie për teatrin: ‘Teatri është shpirt e frymë perëndie. Eshtë jetë, është mënyrë e të jetuarit’. Aktorja Merita Smaja shpehet për ndikimin psikologjik, ndjenjat e teatrit: ‘Teatri të jep një ndjesi të veçantë’.
Bibliografi e përdorur per studimin:
-Patrice Pavis Dictionnaire du Théâtre, (1996)
-Keir Elam (The Semiotics of Theatre and Drama, 2002)
-Roland Barthes’s Sur Racine (1963) dhe Critical Essays ( 1964).
