Shkruan Halil Teodori
Në historinë shqiptare ka figura që nuk jetuan gjatë, por jetuan duke u ngulitur thellë në vetëdijen kombëtare shqiptare, me intensitetin e atyre që e kuptuan se koha nuk matet me vite, por me veprime. Qerime Radisheva, e njohur si Shote Galica, është ndër ato emra të rrallë që nuk mund të futen në kornizat e ngurta të rolit të gruas në fillimshekullin XX. Ajo i përkiste një epoke që i rindante njerëzit në dy kategori: ata që pranonin fatin, dhe ata që e sfidonin atë. Shoteja ishte pa mëdyshje e dyta.
Ajo nuk mbeti në kujtesën historike për heshtjen, por për zërin e saj të ngulur në përkrenare dhe në zemër; jo për nënshtrimin, por për kryengritjen e hapur dhe të palodhur kundër pushtimit, padrejtësisë dhe përpjekjeve për ta thyer; jo për pajtimin me fatin e paracaktuar të një gruaje, por për përmbysjen e tij, duke e rishkruar vetë kuptimin e guximit femëror. Në vetëm tridhjetë e një vite jetë, ajo sfidoi një epokë paragjykimesh e kufizimesh, duke dëshmuar se liria nuk kishte gjini, dhe as sakrifica.
Me pushkë në krah, me plagë në trup dhe me vendosmëri të hekurt, Shote Galica u ngjit në rangun e figurave që përfaqësojnë më shumë se një individ – përfaqësojnë një ideal. Ajo u shndërrua në simbol të rezistencës së pandalshme, në një zë që nuk u shua as nga plumbat, as nga varfëria, as nga harresa e institucioneve të kohës. Shpallja e saj Heroinë e Popullit nuk ishte një dekoratë, por një rikthim i drejtësisë. Ishte njohja se ky emër, që kishte jetuar si flakë në stuhi, duhej të mbetej i gdhendur në kujtesën e kombit.
Lindja e një rezistence.
Shote Galica lindi në Radishevën e Drenicës, një tokë që historikisht ka prodhuar jo vetëm kryengritës, por edhe simbolika të qëndresës shqiptare. Në atë mjedis të ashpër, ku malet ruanin sekretet e betejave dhe ku barit nuk i jepej kohë të rritej pa u shkelur nga hapat e luftëtarëve, formohej karakteri i një vajze që nuk kishte ndërmend të mbetej në hije. Rritur mes gjashtë vëllezërve, ajo mësoi herët se liria nuk është një privilegj i burrave, as një dhuratë e askujt – është një instinkt i njeriut, një frymëmarrje pa të cilën jeta humb kuptimin.
Kosova e asaj kohe, ende pjesë e Perandorisë Osmane dhe e përballur me lakminë e fqinjëve, ishte një tokë ku kufijtë, pushtetarët dhe flamujt ndryshonin vazhdimisht; por ajo që nuk ndryshoi kurrë ishte rezistenca shqiptare. Në këtë realitet të zymtë, ku dhuna ishte e përditshme dhe nënshtrimi pritej si normë, Shoteja u rrit me bindjen se çdo brez ka obligim të ruajë atë që i ati e kishte ruajtur me gjak.
Martesa e saj me Azem Galicën në vitin 1915 nuk ishte thjesht bashkim familjar – ishte një aleancë ideale, një marrëveshje e heshtur midis dy shpirtrave që e panë lirinë si detyrën e tyre mbi tokë. Ajo nuk ishte nusja e zakonshme e kohës, e mbyllur në shtëpi dhe e kufizuar nga tradita. Shoteja e ndoqi Azemin jo sepse ishte burri i saj, por sepse ishte një kauzë. Përkrah tij ajo gjeti jo vetëm dashurinë, por edhe misionin.
Të dy ishin shpirtra që e kishin betejën në gjak: ai udhëheqës i trimërisë, ajo udhëheqëse e vendosmërisë; ai strateg i luftës, ajo gjysma që nuk u tremb as kur pushka rëndonte më shumë se trupi. Në një kohë kur rolet ishin të paracaktuara, ata i përmbysën rregullat, duke u bërë çift i pushkës, i idealit dhe i sakrificës. Dhe historia e tyre nisi aty, në vijën ku dashuria dhe lufta u bënë një.
Gruaja që vuri pushkën në sup dhe betejën në zemër.
Shote Galica nuk ishte thjesht bashkëshortja e një prijësi të luftës kaçake, ajo ishte bashkuluftëtare. Që nga Kryengritjet e Dukagjinit e deri te luftimet e Junikut (1921–1923), ajo u bë pjesë organike e lëvizjeve që synonin çlirimin e Kosovës nga pushtimi serbo-jugosllav. Në këtë periudhë ajo dhe Azemi mbështetën edhe vizionin e Fan Nolit, duke e parë qeverinë e tij si shpresë për reforma demokratike dhe progresiste.
Në verën e vitit 1924, në Betejën e Drenicës, shpesh e quajtur “Arbëria e Vogël”, Shote luftoi krah burrit, i cili u plagos për vdekje. Por në vend që dhimbja ta shembte, ajo e shndërroi në forcë. Pas vdekjes së Azemit, Shote mori komandën e çetës së tij: një akt i pashembullt në historinë e shqiptarëve, ku një grua udhëhiqte qindra luftëtarë në fronte të ashpra.
Ajo u bashkua me Bajram Currin në Has e Lumë, në luftë kundër trupave serbe që mbështetën rikthimin e Ahmet Zogut në pushtet. Luftoi në Çikatovë, ku mbahet mend për kapjen e një komandanti serb dhe ushtarëve të tij – një akt guximi që në atë epokë do të kishte mjaftuar të kthente një burrë në legjendë, e jo më një grua.
Shote, simbol i barazisë në kohë të pabarabarta.
Ka një thënie të saj që mbeti testament: “Jeta pa dije është si një luftë pa armë.”
Në gojën e një gruaje që jetoi me pushkë në dorë, kjo thënie merr peshën e një filozofie të brendshme, ku dija dhe liria janë dy krahë të të njëjtit shqiponjë. Shote Galica, pa e quajtur veten feministe, ishte një prej figurave më të fuqishme të barazisë gjinore të kohës: jo me fjalë, por me jetën e saj. Ajo u bë shembulli se gruaja mund të jetë udhëheqëse, strategjiste, luftëtare dhe nënë e dhjetëra jetimëve njëkohësisht.
Plagët e luftës dhe harresa e paqes.
Në vitin 1926, e plagosur rëndë dhe me disa gishta të amputuar, Shote u detyrua të largohej në Shqipëri. Ishte vetëm 30 vjeç, por e rrënuar fizikisht. Megjithatë, ajo nuk u mbyll në veten e saj, mori nën kujdes fëmijët jetimë të shokëve të rënë në luftë. Në Fushë-Krujë, ku kaloi muajt e fundit, ajo jetoi mes varfërisë, duke u munduar t’i mbante gjallë fëmijët që historia ia kishte besuar si amanet.
Me një përulësi të madhe, shkroi një letër Mbretit Zog I, duke kërkuar ndihmë: “Jam gati të vdes nga uria, së bashku me fëmijët jetimë.”
Letra mbeti pa përgjigje. Heshtja e shtetit, shurdhëria e pushteteve dhe mungesa e mirënjohjes e vranë më shpejt se plumbat. Më 1 korrik 1927, Shote Galica vdiq në varfëri, e harruar nga ata për të cilët luftoi, por e pavdekshme në zemrën e atyre që e njohën sakrificën e saj.
Kult heroik dhe kujtim i përjetshëm.
Pas vdekjes, populli shqiptar e ngriti Shoten në piedestalin ku shteti nuk pati guxim ta vendoste: e shpalli Heroinë të Popullit. E përmendi në këngë epike, në histori, në rrëfime që trashëgojnë brez pas brezi. Në vitin 2017, në 90-vjetorin e vdekjes, Presidenti i Kosovës themeloi Urdhrin “Shote Galica”, që nderon guximin dhe barazinë gjinore, një medaljon i vonuar, por i drejtë.
Figura e saj mbetet objekt studimi dhe meditimi, siç dëshmohet nga përfshirja e saj qendrore në përmbledhjen Tokat e Askujt: Tetë Gra të Jashtëzakonshme në Historinë e Ballkanit nga Robert Wilton dhe Elizabeth Gowing. Shkrimtarët e huaj panë te ajo atë që ne shpesh harrojmë: një grua që tejkaloi kufijtë e kohës, vendit dhe gjinisë.
Shote Galica, gruaje që nuk iu nënshtrua as luftës, as harresës.
Shote Galica nuk ishte vetëm një luftëtare; ajo ishte një epokë e tërë. Ishte pasqyrë e forcës së gruas shqiptare, e stoicizmit, e sakrificës së heshtur dhe e një lloj heroizmi që nuk e kërkon lavdinë, por drejtësinë. Ajo mbrojti kombin kur shumë të tjerë u tërhoqën, u kujdes për fëmijët kur vetë ishte e rrënuar dhe vdiq me dinjitet kur të tjerët heshtën.
Historia e saj është histori e ballkanit, e grave të harruara që mbajtën peshën e luftërave, e popujve pa shtet që kërkuan lirinë, e idealit që jeton edhe kur trupi nuk mundet më.
Shote Galica është një kujtesë, se liria ka emra të shumtë, por ndonjëherë ka fytyrën e një gruaje të re, me pushkë në sup dhe plagë në duar.
