| L. Temali vizaton fytyrën e një epoke
“Letërnjoftimin” e intelektualit të mirëfilltë, përpos atij të një menaxhuesi perfekt të financave, Luigj Temali e mban pothuajse në gjithë gjysmën e fundit të shekullit që sapo hodhëm krahëve. Për ne njerëzit e letrave shfaqja në një profil të ri e konkretisht në sinoret e poezisë së kultivuar apo në atë të publiografisë, qe një befasi gati – gati shokuese. Ishim keqkuptuar me natyrën e qetë e mbresëlënëse të Temalit. Se ky ekonomist i kalibrit të përfillshëm do të na dhuronte 3 libra në harkun kohor të pak më shumë se pesë vjetëve të mbrame, pakkujt i shkoi nëpër mend. Dhe ja, krejt natyrshëm, ardhka një ditë e tu shtoka një zejtar i krijimit të poezive e poemave që në mënyrën e tyre kumtojnë shumëçka, që bartin mesazhe gjurmëlënëse, vizatojnë “fytyrën” e një epoke, ku ke edhe ku ta fokusosh edhe mendimin kualitativ. Temali shkruan për një realitet e personazhe që lëvizin andejpari, që e njeh në detaje, që e ka përjetuar me tharmin e shpirtit gjithë vlagë e optimizëm. Motivet zukatën si bletët në zgjua, pse jo qyshkur Temali kolovitej në shilarësin e moteve të adoleshencës, kur lexonte e konspektonte bardët e përmasave të Fishtës apo ndonjë tjetri po të këtij kalibri, por edhe kur njihej me krijesat e para të Anteut të poezisë së madhe, bashkë – malësorit Martin Camaj. Me këtë të fundit mund të heqë paralele, çdokush që e ndjek vëmendshëm krijimtarinë produktive të Temalit, jo vetëm të publikuar gjer më sot por edhe atë që “fle” në dorëshkrimet e autorit, e dhëntë Zoti të dalin në dritë qoftë edhe me ndihmën e ndonjë donatori që e ka për zemër artin e letrave. Libri me vjersha e poema “Gjurma”, i treti në vistrën e krijimeve të Luigj Temalit, lë të nënkuptohet se ky nuk është finishi i hoveve shpirtërore që rreken të gulfojnë nga krateri i vargëzimit të këtij poeti të ardhur disi me vonesë në bashtinën e letrave me dinjitetin e një sprove të virtytshme. Larg bujës dhe zhurmërimit të rëndomtë të ndonjë autori tjetër, bashkëkohës i Temalit, gjurma e lënë në kujtimet e lexuesit, është impresionuese. Poezitë më të ndjera, të cilat nuk janë të pakta në numër, i bëjnë vend Temalit në podin e krijuesve më produktivë të trevës ku banon autori e më përtej konturimit të gjeografisë së saj. Dashamir Cacaj
Të jetosh i lirë Sot në mëngjez një zog i vogël në zyrën time erdhi
mbas xhamit të dritares kërkonte shpëtim,
një shtojzavalle tek unë atë e solli
për t’a kthyer dhuratë në dispozicionin tim.
U ngrita nga vendi nga librat në kambë
afër teje zog erdha me shpejtësi,
për ty me dëshirë një ndihmë për të dhanë,
sepse ishe i vogël dhe shumë i ri.
Papritmas në këtë ditë të nxeht gushti
ne të dy shokë të ngusht u bamë,
të rahunat e zemrës më kujtuen sahatin,
ajo ishte gati vllaçko me të lanë.
Të përkëdhela të putha pendët t’i fërkova
me dorën time me kujdes lehtë – lehtë,
për jetën tande unë shpejt mendova
të jetosh i lirë si zogjtë e tjerë.
Natyra të lindi vullnet i Perëndisë
nga gjiri i prindërve drejt qiellit pa fund,
u largove nga vllezërit nga njerëzit e shtëpisë
ata të kërkojnë në qytet dhe katund.
Krah për krah së bashku për një moment
mbi fusha dhe male fluturuem,
atje te burimi ulur mbi një shkëmb
flokët ajo krehte me rreze të prarueme.
Kur e pashë nga çudia mbeta në vend,
dy krahët i shtrini me forcë u shtërnguem
kurse ti vogëlush qëndrove në një gem
kangën fillove ne u dashuruem.
Zog shej i mirë për jetë do mbetesh
fati e solli erdhe shpirti im,
kam besim përsëri ti të më sjellë
lajme të reja nga ai burim.
Ndal se të due Kur atë ditë për herë të parë të pashë
zemrën m’a more në dorën tande rashë.
Vitet kaluen në fund erdhi një ditë
rrugën m’a zure më dole në pritë:
Ndal se të due asnjë hap mos lëviz,
ulemi këtu të rrijmë te ky lis.
Kalove një jetë disa herë me mundime
por qëndrove e fort luftove si trime
Unë të quej kurdoherë grue zonjë
dashurinë tande me kënaqësi e pranoj.
Shpirti yt asht mbush me hirësi
asgja nuk kurseve për burrë dhe fëmi.
Ti je fisnike një grue e rallë
qëndrimi yt më ban si të marrë.
Një ditë më solle një tufë lule borë,
me tan fuqi më shtërngove në dorë.
E dij shumë mirë kam besim o mike
deri në fund do më qëndrosh besnike.
Jam i sigurt me ba me të thanë
për mue je gati me shkue në Hanë.
Fjalën e besës që lidhëm bashkë
nuk do t’a nxjerrim asnjëherë jashtë.
Mos të guxoj kush dorë me vue
Se me gisht në gojë ka me u ngujue.
Ndëgjo mirë njeri fisnik
asht fat i madh kur ke një mik.
Por mos harro ven vath në vesh
një burr i fort ka edhe një mikeshë,
një grue të shpirtit shoqe të ngusht,
të mirë dhe të urtë mos t’a ketë kërrkush.
Ju lutem të gjithëve më kuptoni burra
nga shakaja dhe humori nuk mërzitet grueja. Shkodër 9 shtator 2000
Pëllumb i bardhë Pëllumb i bardhë në pragun e dritares përjashta po qëndron,
me andje në kambë jam tuj shikue,
simbolin e paqës të gjithëve na kujton,
por edhe shqiponjën në male tuj fluturue.
Je i bukur, i urtë top bore plot bardhësi
zemrën m’a gëzon kënaq çdo njeri.
Me gëzofin tand m’dukesh si mbret
kryet e lëviz shpesh diçka don me kërkue.
Kur shikon them një merak t’ka mbet
më shumë dashuri njerëzve me ju dhurue.
Padroni yt një njeri shpirtmadh dhe fisnik
në balkonin e shtëpisë ushqen dhe rritë
pëllumbat që na sjellin më shumë dritë.
Shpresoj një ditë në rrugë e sheshe në çdo vend
miqtë më të mirë do jenë për çdo kënd.
Jam e futur në grackë E dij shumë mirë Dhe gëzohem pa masë, Tek ti prapë do të vij Jam e futur në graskë.
Po të hapem sot dhashë shumë premtime, kështu e ka kjo botë të mbajnë me thërrime.
Por, mos u mërzit kalon shpejt një vit, vjen prap behari do rritet kudo bari, don ujë i shkreti thahet nga të nxehtit.
Gjithsesi kij besim, Dielli lind në agim, për ty do të jetë përsëri shpirti im.
Sot të pashë ndryshe Sot të pashë ndryshe mendjen ti e mblodhe, besën s’e baj dysh shpirtin m’a gëzove.
Çdo ditë dhe natë mendoj për ty, patjetër bashkë do bajmë mrekulli.
Në dashtë Perëndia kam bindje si shkamb, me prindër fëmija do të rritet vigan.
Nga Gilmana Bushati Ja si hëngra mish njeriu Më përplasën në muret e një qelie shumë të ngushtë, më hodhën si një thes mishi, askush s’më tha një fjalë të mirë. Para se të hyja aty, mora me vete përshtypjet e mimikën e njerëzve, fjalët e shikimet e tyre. Fytyra ironike, kthim krahësh, ato premtonin vetëm vetmi të gjatë – Duhej të rrija ca kohë larg njerëzve e jetës, aty ku nuk isha e zonja të isha unë. Ishte ky kujtimi i vetëm i njerëzve që e përtypi shpesh në mendjen time, sepse s’kam se çfarë të bëj tjetër, por ai më lë shijen e keqe në gojë e nuk mund ta duroj gjatë. Më dënuan me burgim të gjatë, e nuk mbaj mend mirë se çfarë shifre ishte numri i parë. Gjykatësi e hëngri atë numër me dhëmbët e tij të kalbur, dëgjova vetëm… qind. Duhej të mësohesha me fatin, duhej të stërvisja mirë nervat që të dilja nga burgu pa defekte. Qelia ime ishte, ose më mirë jeta kishte katër mure të pisët, një dritare të vogël ku hynte shumë pak dritë, një derë nga ku të dëgjoheshin shumë pak fjalë e këmbët e njerëzve, një vrimë ky hynte shumë pak ushqim, një krevat me shumë pak kashtë. Ma kishin rregulluar qelinë sipas shijeve të atyreve që më gjykonin matanë mureve, ata që dinin të më shkruanin fatin. Dhe u mësova me shumë pakun, me vuajtjet përditë e më shumë… Koha ia linte vendin kohës, shumë ngadalë, prandaj i mësova gjërat e zakonshme edhe në gjumë me përpikmërinë të madhe. Nga tendosja e madhe m’u këputën ca fije nervash, i dëgjova mirë se ato kërcitën aq shumë, sa më lanë disa kohë pa fjetur, e gjatë kësaj kohe mendova sesi mund të vritej vetja. Isha tepër frikacake dhe e dobët për të bërë diçka të tillë. Ushqimi i pakët që më vinte s’më erdhi më, u mundova të shihja nga dritarja se mos ishte përmbysur bota, por horizonti ishte aty ku kishte qenë gjithmonë. Mos kujtonin vallë se unë kisha vdekur, bërtita me forcë që të më dëgjonin, por askush nuk erdhi. Tani duhej duruar edhe uria, s’isha mësuar, kjo do të thoshte se vdekjen e kisha pranë. Nuk e duroja këtë gjendje kështu, do shihja veten të vdiste ngadalë, trupin të kthehej në kërmë, po me çfarë do të ushqehem në këtë burgim që nuk e mbaj mend se kur nisi e kur do mbarojë. Kaloi kohë e gjatë ndërsa mendoja të mbijetoja, patjetër duhet të dal nga burgu e gjallë, më në fund vendosa. Me ndihmën e thonjëve të gjatë, shkula pak misha nga pulpa dhe hëngra një drekë të shijshme. Kohë pas kohe shkulja mish nga trupi im, vetëm që të mos vdisja, e ky kusht që i kisha vënë vetes, nuk më ndalte para asnjë dhimbjeje. Kaloi gjithë ajo kohë, nuk dija se çfarë ishte ndjenja e kohës, më s’kuptoja, por ende ushqehesha me mish njeriu. Mbasi mbarova mishin e gjymtyrëva, fillova e mbarova mishin e gjoksit e të shpinës. Kështu që erdhi një ditë që ia pashë vetes të gjitha organet të ekspozuara ambientit. Kur më kishin mbetur këto dhe sytë e paprekur, u çel dera me zhurmë, s’e duroja këtë tingull. Më erdhi dita ime, a e besoni që ka edhe një ditë të lumtur edhe për mua? Ata të shtëpisë ishin plakur aq shumë sa më i gjallë dukej shkopi që i mbante ata vetë që kishin ardhur të më merrnin. Shtrinë dorën drejt meje që të më tregonin rrugën, por unë, e mësuar me gjërat e pakta, nuk i durova dot gjërat e shumta. Ajri, drita, dielli, era, ngrohtësia e shumtë. Më bënë keq, organet u shkëputën ngadalë – ngadalë dhe ranë në pluhurin e shkretëtirës. Edhe kockat patën të njëjtin fat, u rrënuan si një kështjellë prej letre, sytë mbetën të fundit, jetimët e shkretë. Por ato u mbushën plot jetë e lotuan pak kur panë të binte kështjella e atij burgimi, atë e thith toka e sipër mbinë lule të bukura që kishin nevojë për ujë. Atëherë sytë u shkëputën e ranë të qanin nën petalet e luleve.
Në Stamboll, ku rri vetë zoti… – Ah, baba, çfarë fati na ka ardhur! – hungëroi një natë Bilali, – I ka ardhur Adës një ofertë zotçe krejt. E di kush e kërkon? Ai kosovari nga Stambolli, ai bosi, zoti Lutfi Halit. Haxhi Ahmet Efendiu e njihte atë afarist që bashkëpunonte me një firmë vendase, e njihte si “boss” i pasur që fliste shumë për projektet e tij në Shqipëri, për pasurinë që e kishte të shpërndarë qysh në Malejzi, Siri, Zvicër dhe, së fundi në tokën mëmë. – Mos është ca i pjekur zoti Lutfi, mor bir? Është rreth të dyzetave. – Për bosët nuk ka moshë, baba. Po Kirov Maliqoviçin sa vjeç e ka pasur ajo? Mosha e Lutfi efendiut është paraja, baba. Ka moshë paraja? Plaket paraja? Sa mirë po di ta çmojë paranë ku djalë, tha me vete Ahmeti. Tani kam djalë të vërtetë në shtëpi. Ishalla më ka jetën e gjatë! – Na ka ardhur nafaka në derë, baba. E di ç’perspektivë na hapet? Lidhja me atë boss botëror do të na bëjë edhe neve botërorë, baba, të jesh i bindur. – E di, more bir, e di, po… – S’ka asnjë “po”, baba. Ke frikë se nuk e merr ajo? E rregulloj unë atë punë. Unë budallaj që nuk ia mblodha qysh në fillim! S’është dashur shkolla për të, po e pat. Megjithatë bosin do ta marrë ajo. Mbaroi kjo punë dhe të mos e diskutojmë më. Të pimë kafetë. Na qoftë për hajr!… Ç’është e vërteta Ahmeti pati mjaft mëdyshje, Sherja qau duke rënë në gjunj, kurse Ada u duk sikur s’reagoi. Tani ajo priste gjithçka, edhe gjërat më të pabesueshme. Përderisa kishte fshehur trupin në thes, kishte burgosur edhe shpirtin. Babai kishte qenë në burgun e tmerrshëm komunist, po shpirtin nuk e kishte pasur pranguar. Shumë të rinj nga burgu mbanin lidhje me dashnoret e tyre dhe, me të ralë andej, do të vazhdonin prapë dashurinë ose të bëheshin bashkëshortë. Kurse ajo… Ajo ishte një e burgosur që i lejohej të lexonte vetëm libra fetarë. Thuhej se edhe në burgje lejoheshin vetëm Kurani dhe Bibla. Asaj i lejohej vetëm njëri. Tani po kujtonte dramën “Fisheku në pajë” të Fadil Krajës, kur një vajzë me emrin Marije që kishte qenë aktiviste në hekurudhë, që kishte qenë mësuese kundër analfabetizmit dhe qitëse e dalluar, ishte shndërruar më vonë çuditërisht (Ada atëhere e kishte quajtur fantazi të autorit) në një kafshë shtëpiake, të cilën edhe i biri e merrte nëpër këmbë. Për t’i humbur krejt identitetin i kishin ndërruar edhe emrin nga Marije në Gjelinë dhe ajo i kishte pranuar të gjitha. Atëherë Ada e kishte quajtur subjekt të sajuar, por tani po bindej se Gjelina kishte ekzistuar vërtetë, se edhe ajo vetë tashmë ishte një Gjelinë. – Të mendohemi pak, mor bir, – i tha Ahmeti të birit, i shtyrë nga një presion imadh psikologjik. – Baba, ka thënë i moçmi mos i ik pazarit të parë. Vajzën e ke kurvë dhe të mbet te dera. Kush ta ka kërkuar tjetër? – E mjera unë, por kur deshën ta kërkonin… – ndërhyri nëna, – Ajo është fëmijë, mor bir… – Si the, mama?! Fëmijë?! Mos më bën të flas se jam, vëllai! Sa mirë nuk qe fëmijë për të ngritur shalët? – Mos fol kështu, mor bir, se të vret zoti! – Ta heqim kurvën nga dera, nënë. Kësaj i thonë heqje me leverdi astronomike. Sapo të përfundojmë fejesën, fillojnë ngritjet e motelit më të madh jo këtu, po mu në kryeqytet. Bëhemi miliarderë, ore! – Mjaft pasuri tek ke, mor bir. Shtëpia plot, makina, tesha… – Pesë plaçka janë këto, mama. Ku di ti, moj nënë. Je mësuar me bukë misri të çembionizuar dhe të bëhet qejfi, me asgjë. Të jesh milioner, do të thotë të jesh fakir. Anakronizëm! Unë dua të konkuroj me bosët miliarderë, ore! Pse të mos konkuroj unë me ata? Shumë prej tyre shkruanin vepra për Enverin, kur babai im luftonte dhëmb për dhëmb me diktaturën komuniste. Puna e babait tim të nderuar i bëri ata ministra. Ata janë tmerruar kur babai im ka ngritur flamurin në Qafë – Bari dhe të jenë tani ata më të pasur nga unë? Kjo është fyerja për demokracinë. O, mama, do të bëjmë që ti të shkosh në daç edhe një herë në ditë te vajza në Stamboll me helikopter personal. Toke, mama! Na e uro fejesën e kurvës me një boss evlija!… – Mos, bir, për hatrin e zotit!… – Sa fetare je bërë edhe ti, mama! Ti s’ke çarë bythën për zotin kurrë. As ke mbajtur ramazan as i ke bërë dua zotit. Dhe tradhëti i ke bërë babait, siç të ka bërë edhe ai ty. Tani ti edhe babai jeni lidhur me zotin, kurse unë po lidh kurvën me Stambollin, ku rri vetë zoti. Ç’të bëj, mama. Homo hominis lupus est. A më ha, a të ha, kështu qenka kjo dynja. T’ia hamë, sa të na hanë, mama. Pikërisht këtë Ada duhet të marrë zotin Lutfi Halit. A e beson ti se ai njihet me Bill Klintonin? Nuk e beson, po s’ke faj. – E mjera nëna për jetën e saj… – Mos e tepro, mama. Gjella me kripë, kripa me karar, ka thënë populli i qelbur, për të cilin nuk kam asnjë respekt, se ai popull nuk na hyri brenda për shtatë vjet, ai popull ka qarë për Enver Hoxhën. Mama, biseda jonë konsiderohet e mbyllur. Përfundimisht Ada është nusja e zotit Lutfi Halit dhe e pastë me hajr e me nafakë! Nga Ramiz Lika
New York Esenca e një poezie që u rrit në heshtje Nga Gjekë Marinaj Gjenialiteti i artit poetik të një poeti nuk ka të bëjë vetëm me trajtën e lëndës, kronologjinë apo rrethanat ndër të cilat ai krijon poezinë. Barometri që mat këtë esencë, më tepër se gjithçka, nxjerr në pah zotësinë që ka patur poeti për të bërë diçka të veçantë ndër kushtet që i janë krijuar apo imponuar nga koha. Të njëjtën poezi kam gjetur edhe në individualitetin krijues të poetit Anton Çefa. Libri i parë i tij “Dritarja e nji britme” është një ikonë që simbolizon luftën për ekzistencë të intelektualëve tanë jo konfërmistë. Regjimi që gjysmë – paralizoi letërsinë tonë në salutime ose heshtje, i ofroi të njëjtat opcione edhe poetit në fjalë: të bënte lëvdata të thata për politikën e atëhershme ose të qepte buzët para prëfaqësuesve të saj. Evidentualisht, ai zgjodhi rrugën më të vështirë – një memecëri të shtirëzuar ndaj gjithkujt. Në të mirë të Antonit, në kahe të kundërta me atë situatë të vështirë ecatej fati i jashtëzakonshëm i të qenurit poet. Mardhëniet e fshehte me poezinë ia plotësonin atë boshësi që i krijonte gjithësia brenda vetes. Kështu ai u detyrua ta thjeshtësonte të qenurit dikush në të qenurit gjallë, pushkën në penë dhe fushëbetejën në një fletore të hollë poetike. Distanca estetike që poeti aplikon në “Dritarja e nji britme” e ka arritur misionin e saj letrar. Pothuajse në të gjithë poezitë është distancuar me mjeshtëri funksioni psikologjik nga realiteti. Natyrisht, ka qenë Buzuku ai që e ka shprehur shqetësimin për gjuhën tonë me fjalët “Önë së dashunitsë botës sanë”, dhe Bardhi që me tonin melankolik ka shtuar fjalët “po bdaretë e op bastardhohetë” dhe jo Anton Çefa. Bile (nga që s’ka lindur në atë kohë) as te Komisia Letrare e Shkodrës e vitit 1917 nuk ka marrë pjesë. Por gjithsesi, synimet e vendimeve të kësaj Komisie i ka zbatuar pikë për pikë në gjuhën që përdor në poezinë e tij. Në këtë vëllim, poeti, Gjuha gegënishte Letrare të mahnitë me pasurinë dhe muzikalitetin që mban në vetvete. Duke mos u pajtuar me dinjitet, ndaj “politikës gjuhësore” dhe vendimeve të Kongresit të Drejtshkrimit, poeti i qëndron besnik vetëdijes intelektuale. Kjo nuk do të thotë që ai nuk e kupton ecurinë demokratike të kohës. Në kontrast, ai shpërthen me devotshmëri ndaj atyre që ia mohuan kohës erërat demokratike të saj. Çefa e bën këtë sepse është i informuar nga vetvetja që arti i krijuar me një shpirt të hapur i ka virtualitetin dhe sinqeritetin të ushqyera në strukturën e vet. Pavarësisht nga kjo, bukuria e kësaj divergjence qëndron në faktin se në këtë vëlim nuk është poeti ai që sugjeron një Kongres të Tretë Drejtëshkrimi, por është vetë poezia ajo që të fton të analizosh faktin se gegënishtja është një gjuhë mjaft e pasur si nga fonetika, morfologjia ashtu edhe nga leksiku. E si mund të mos e duash gjuhën e këtyre vargjeve në poezinë “Miha në gojën e shpresës: Miha në gojën e shpresës E mbolla nji fjalë E fjala u ba dhimbje. Lule e shpeshtë e kësaj zagne Qi quhet jetë. Çudia që heshtja flet në poezinë e Anton Çefës shoqërohet edhe nga disa elemente të tjera. Në një farë mënyre, anatomia e poezisë është e përbërë nga fjalë artistike që shoqërojnë gjer në embrionin e tyre kthjellësinë dhe thellësinë e mendimit. Duke e parë relievin artistik nga ky sfond, poeti i kushton një vëmendje të veçantë prëdorimit të fjalës. Ai mban një ekuilibër të pastër reciprok midis poezisë që shkruan dhe lexuesit që do e lexojë atë. Me të vërtetë këmbëngulja e tij për sinqeritet të plotë ndaj vargut poetik është një virtyt për t’u admiruar. Ai është po aq i sinqertë tek poezia sa ç’është poezia tek shpirti i tij. Si rezultat i këtyre bindjeve ai u mënjanohet vargjeve makoronike me finesë. Jo për të thënë semetoda e të shkruarit duke injektuar fjalë dygjuhëshe në poezi ka vdekur kur Teso Degli Odassi (1488) ndërthuri latinisht dhe italisht në “Carmen Maccoronicum”. Poetët e sotëm e bëjnë çdo ditë këtë nga marrëzia për t’u hequr modernë. Për fat të mirë modernizmin në poezi Antoni e sheh nga këndvështrimi i një bote krejt tjetër. Në “Dritarja e një britme” gjuha grafike është pjesë e një poezie të kristaltë, e një poezie deri në fund e tejdukshme që të mahnit me forcën imagjinuese: Përjetësisht e përndezun Rrezëllima e ninëzave të jermit tim Pahitet mbi petale ngjyralle Të gonxheve tua n’shpërthim.
Është i çuditshëm realiteti që pikërisht poezia – epiqendra e gjoksit poetik të poetit – vihej me aq kujdes në shënjestrën e diktatorëve. Aty s’mbetej tjetër përveç një përdorimi i përhershëm i alegorisë në poezi. Në ato kushte të vështira alegorike u bë mbrojtja më efektive për mënjanimin e eleminimin, ndoshta edhe fizik, të poetit. Kjo është arsyeja që në këtë libër gjejmë një seri përpjekjesh nga autori për të evokuar interesa të dyfishta. Integruar në konceptin e përgjithshëm poetik të poetit në “Dritarja e nji britme” vërejmë sa përqendrim në ditarin e incidenteve jetësore që kalonte Shqipëria, aq edhe përpjekje për të krijuar metafora të natyralizuara në imagjinatë që të jenë, por të mos paraqiten haptazi, si fenomene intiminuese ndaj regjimit. Shembulli që vijon është një model nga ku poezia nis si një metaforë dhe ( nga që është një metaforë e gjatë) ajo përfundon butësisht në alegori: Drapni i përmbysun i hanës Më kërcnon prej s’nalti. E unë e çoj gishtin përpjetë kah qielli.
Natë asht. E unë rrugën s’e kam humb Po frigohem se rruga më qet Në shteg të ujkut.
Megjithatë është e rëndësishme që në poezi të tilla, ndonëse jo gjithmonë e lehtë, të mos ngatërrojmë ndryshimin midis alegorisë dhe simbolizmit. Në vargjet “Enigma e gurit” për shembull, poeti vetëm përpiqet sugjerojë nivele të tjera mendimesh pa paraqitur nj strukturë ideshë kontrolluese të influencimit në vargje. Kjo është e rëndësishme sepse simbolizmi shpeshherë nuk arrin ta hapë parabolën në drejtim të abstraktizmit në gjuhën piktoreske të poezisë. Sot kritikët e poezisë shqipe pothuajse nuk flasin fare për rolin e ambivalencës në poezi. Ajo shpesh përdoret me mjeshtëri nga poetët tanë. Edhe në poezinë “Shkodrës” gjithçka ka të bëjë me këtë vorbull të ekzistencës reciproke të konflikteve dhe të ndjenjave të poetit ndaj ndryshimeve zhbërëse në Shkodër. Poeti nganjëherë ndjehet i jashtëm në qytetin e tij. Të mos vlerësosh dhe të mos pranosh substancën e shkrirë të bërthamës shpritërore dhe intelektuale të poetit është njësoj sikur t’i refuzosh atij shtetësinë. I lënduar nga çnderime të tilla, poeti me mjete speciale figurative u drejtohet algëve që nxjerrin kokën në emër të Shkodrës: Je tjetërsue sot, Asht shkërmoqë thelbi i të gjitha fjalëve E edhe i asaj që njerëzit quajnë dashtni. E Çinarit të Hoxhës së Dheut, Hija e topitun Ka humbë përgjithmonë kujtesën E nuk më njeh.
Ajo që do të jetojë më gjatë në kujtesën e lexuesit nga “Dritarja e nji britme” nuk është përmbajtja e jashtme e poezive, struktura teknike apo ombrella nën të cilën janë mbajtur gjallë këto poezi. Për mendimin tim, më e rrënjëzuara në mendje do të mbesë mënyra me të cilën është paraqitur poeti. Çefa nuk na paraqet poezi gjysmake. Çdo poezika një fillim, mes dhe fund të mbështetur në kodet e poezisë moderne. Ai na jepet si një dëshmitar i padukshëm në çdo poezi. Duke ia imponuar vetë – harrimin vetes, ai ka menduar ta ngjeshë kohën. Një kompresë e tillë i ka dhënë Çefës një komandë më të madhe në përdorimin e gjuhës. Padyshim kjo është arritje, sepse në poezi në çfarëdo mënyre që ta kapësh kohën, qoftë me përmasa metrike apo topografike, ritmi është avancim, avancimi është kohë dhe koha duhet përmbledhur. Njëra nga substancat që përbën dinamizmin e këtij libri është edhe dramaciteti poetik.dramaciteti është shartuar në degët e mendimit sepse pa dramacitet (kur vetë jeta është një dramë e gjatë) nuk ka tension. Dhe pa tension poezia paraqitet e velur në përbërje. Duke ua ndërruar funksionet prezantimeve ideore poeti përgjithëson nga e veçanta që t’u japë një gjerësi më të madhe momenteve kyçe në historinë e njeriut tonë bashkëkohorë. Standarte të tilla, bëjnë që në të gjithë librin “Dritarja e nji britme” intervali tregues i nivelit poetik ka fare pak ndryshime kur është fjala për ulje ngjitje në estitikën e përgjithshme. Të njëjtën gjë mund ta pohojmë edhe për shqetësimin intelektual dhe energjinë që përshkon tërë librin. Ndonëse ky librë është shkruar vite më parë, poezia ka qëndruar e freskët ndoshta sepse:
Për veteveten, Poezi asht hapsina e shpirtit në Hapsinën e fjalës.
Për poetin, pozia asht dhimjba e dritës, gufimi i gjakut, Zjarmia e ndjenjës, guri i mendimit.
Nga që poeti është sjellë me një indiferencë jo të rëndomtë ndaj gjithçkaje nën udhëzimet e komunizmit të asaj kohe aika humbur dhe ka fituar diçka. Ka humbur sepse nuk ka lexuar disa nga poetët më të mirë shqiptarë, të cilët edhe pse të kushtëzuar kanë arritur të gjejnë forma të japin gjëra të bukura në letërsinë shqipe. Nga ana tjetër ka fituar diçka sepse nuk ka asgjë të huazuar nga poetët e tjerë në poezinë e tij. Me fjalë të tjera, poezia e tij është poezi e kulluar. Ajo është e zhveshur nga ekspozimet konceptualiste dhe ambicjet personale. Çdo gjë që mund të parafrazohej në prozë është eleminuar. Dhe më esencialja, poeti na parqitet racional në kuptimin respektiv të strukturës. Ai mundohet që çdo fjalë të jetë një gur i pazëvendësueshëm në murin e kështjellës së tij poetike. Kjo bën të mundur që çdo paragraf të na japë imazhin e një poezie të vetme, shenjë e cila premton se poezia e Çefës do të jetë në gjendje që t’i qëndrojë kohës.
Rrafshi i Dukagjinit i kishte të çelura dyert për legjendën e trimërisë Nga Tomë Mrijaj New York Veprimtaria patriotike e familjes së Përlleshajve, nuk fillon me liderin e katolikëve të Lugut të Drinit dhe mbarë Rrafshit të Dukagjinit, Ndue Përlleshin, siç e quan shefi i UDB – së, Gojko Medenica në fejtonet e luftës në Kosovë të botuara në gazetën “Vecernje Novosti” të Beogradit, të titulluar “Poraz Pod Pshtrikom” (Humbjet nën Pashtrik nga data 22 shkurt gjer me 19 mars 1965 dhe në gazetën “Rilindja” e Prishtinës “Nata e frorit” 24 – 26 shkurt 1965. Në librin “Famullia e Zllakuqanit”, faqe 51, thuhet se në kryengritjen e vitit 1909, të organizuar nga Zef Gjidoda, nga familja e Përlleshajve morën pjesë Mark dhe Dedë Përlleshi. Për Lugun e Drinit flet edhe Mark Kolë Kçira, të cilin në shenjë respekti vendasit e thërrisnin Marka Kola i Zllakuqanit. Burri me një pamje kreshniku e fillonte kështu bisedën në odat e Lugdrinasve: “Vendi ynë nuk qëndroi i pastër etnikisht dhe kombëtarisht pse deshën të tjerët. Ne falenderojmë pushkët e djemve tanë, që i mbajtën gjithmonë për faqe, duke filluar nga kryengritja e Mirditës e vitit 1876 që kryesohej nga kapidani Bibë Doda. Shumë djem të këtij vendi morën pjesë nën komandën e kapidanit të Mirditës, ku midis tyre veçojmë Zef Markun (Gjonlleshaj) dhe Nikoll Mrin, gjer në kryengritjet e njëpasnjëshme të Lidhjes së Prizrenit, ato të vitit 1909 dhe kryengritjen e Kaçanikut me 1910, ku kapidani i Mirditës, Marka Gjoni dhe Abati Preng Doçi kishin dërguar shumë luftëtarë nga Mirdita të udhëhequr nga Prengë Marka Prenga, bajraktar i Oroshit dhe Ndue Përdeda, që ishte prej krenve të para të Spaçit. Pjesmarrës në këto kryengritje ishte edhe vetë Marka Kola i Zllakuqanit me shumë vendas të tjerë që ua tregonin rrugët dhe shtigjet kryengritësve mirditas, të cilit kishin lënë emër të mirë në ato anë”. Marka Kola tregonte se me rënien e Turqisë dhe me ardhjen e Serbisë, në vitet 1918 – 1919, Lugu i Drinit ishte prapë i fortë. Në tri komunat, në vijë të drejtë rreth 22 km, nga Gjurakovci deri në Dollc ishin këta tre kryetarë: Ukë Paloka në Gjurakovc, Pren Nikoll Mrijaj në qendrën e Lugut të Drinit, në Zllakuqan dhe Beqir Toma në Dollc. Këta udhëheqës të kësaj treve, me gjithë presionet që i bëheshin këtij vendi nga serbo – sllavët, nuk munguan që së bashku me priftërinjtë e këtij vendi të trokisnin në dyert e Romës dhe Vjenës për t’i ardhur në ndihmë kësaj popullate, që nuk i ishte gjunjëzuar për pesëqind vjet Perandorisë Osmane dhe ishte në vështirësi nga sllavizimi serbo – sllav. Për liderin e katolikëve të Rrafshit të Dukagjinit, Marka Kola thoshte: “Me gjithë vështirësitë dhe torturat e papara gjer atëhere mbi një popull nga komunistët e porsalindur, dyert e çdo kulle në Rrafshin e Dukagjinit ishin të hapura për legjendën dhe luftëtarin e paepur Ndue Përlleshi”. Ndue Përlleshi lindi në Paskalicë, fshat në Lug të Drinit, më 1908. Ishte biri i Gjonit dhe Prenës nga Nepolja e Lugut të Baranit. Shkrim e lexim mësoi në Zllakuqan, në shkollën e kishës që ishte hapur që më 1897 nga Atë Shtjefën Gjeçovi. Thuhej se mësuesi i tij ishte Ndue Vorfi. Edhe pse s’kishte kryer ndonjë shkollë të lartë, ai qysh në ditët e hershme të fëminisë së tij, kishte mësuar mjaft në odën e burrave të familjes e tij të paisur me tradita burrërie, nderi e trimërie. Ndou ishte aktiv në jetën politike të kohës. Që nga viti 1939, kur Shqipëriau okupua nga Italia fashiste dhe për herë të parë u hap kufiri shqiptar Kosovë – Shqipëri, nga Ministri i Brendshëm i Shqipërisë Mark Gjon Marku, Ndue Përlleshi u emërua kryetar i Komunës në Vogovë të Hasit, që gjendej në vijën kufitare Kosovë – Shqipëri. Vendi kyç që iu dha Ndout të ri, bëri që ai të njihej për së afërmi me personalitetet e jetës politike dhe luftarake si me Xhafer Devën, Muharrem Bajraktarin, Abaz Kupin, Mark Gjon Markun, vëllezërit Kolë e Pashuk Biba, që ishin në përgatitje për të përballuar erërat e Lindjes që kishin filluar të fryjnë në Shqipërinë e Jugut. Më vonë Ndue Përlleshin e shohim kryetar në komunën e Becit, komunë në prefekturën e Gjakovës, ku pati rastin të njihej me shumë personalitete të atyre viseve, si Mehmet Agën e Rashkocit, Demë Ali Pozharin, familjen e madhe të Zhel Hasanëve, Elez Myrtën e sa e sa të tjerë. Më vonë, deri në fund të vitit 1944, e shohim kryetar në komunën e Budisalcit. Në këtë kohë vjen brigada e VII partizane me komandant Shaban Haxhiun, i cili e njihte shumë mirë aktivitetin e Ndue Përlleshit. Në Veri të Shqipërisë Muharrem Bajraktari, Pashuk Biba e të tjerë, kishin likuiduar shumë komunistë shqiptarë. Ndou me shumë shokë u takua në kullën e Ukë Bekës në Krushevë të Madhe me brigadën e Shaban Haxhiut. Me të hyrë brenda, parulla përshëndetëse e partizanëve ishte: – Vdekje fashizmit – Liri Popullit! Por Ndou, që e dinte se çfarë fshihej pas asaj parulle, nuk u përgjigj. Ai me shpejtësi nxorri revolen dhe ia drejtoi komandantit. Të pranishmit ndërhynë me të shpejtë. Që nga ai moment Ndou filloi jetën e kaçakut. Çeta e tij u rrit shumë shpejt. Në malet e Dollcit u takua me çetën e Ukë Sadikut. Me çetën e Ndout ishte edhe Marije Shllaku, dikur sekretare e Iliaz Agushit dhe e Xhafer Devës. Ajo u bë shembull i rezistencës për bashkimin e trojeve. Çeta e Ndue Përlleshit, së bashku me vëllezërit e tij Zefin, Hilin dhe bashkëluftëtarët Ndrec Nikollën, Zef Sokolin e shumë të tjerë bashkëpunoi me Ukë Sadikun, Shaban Polluzhën, prof. Ymet Berishën, Qazim Bajraktarin, Alush Smajlin etj. Shemull i rezistencës së forcave kaçake ishte lufta në Trestenik të Drenicës më 21 shkurt 1945 dhe vrasja e dy kreshnikëve të Drenicës, Shaban Polluzhës dhe Mehmet Gradicës. Sipas shënimeve të Marije Shllakut në librin “Shqipëria e Marije Shllakut”, në faqen 50 thuhet: “Ndër komunistë, 17.864 e ndoshta edhe më mbetën si zogjtë kur i rrëmben shqiponja n’anën e vet. Gjithashtu edhe forcat e Shaban Polluzhës u shpartalluan edhe ata që mbetën iu bashkuen çetave të Ukë Sadikut, prof. Ymer Berishës, Ndue Përlleshit, Qazim Bajraktarit, Alush Smajlit etj. Kështu nga ajo kohë çeta e Ndue Përlleshit u rrit me mbi njëqind luftëtarë”. Me datën 4 dhe 5 gusht 1945 u mbajt kuvendi i Dobërdolit, në Llugë të Dan Pjetrit, ku u mblodhën 2000 luftëtarë e prijës të çetave kryengritëse të rajoneve të ndryshme të Kosovës, nga Shqipëria e Veriut, Sanxhaku dhe Rozhaja. Aty gjindeshin krerët e lëvizjes për çlirimin e trojeve etnike shqiptare dhe bashkimin e tyre në një shtet si: Ukë Sadiku, prof. Ymer Berisha, Ndue Përlleshi, Qazim Bajraktari, Marije Shllaku, Mehmet Aga i Rashkocit, Alush Smajli, Dem Ali Pozhari, Prek Shyti nga Prizreni, përfaqësuesit e Muharrem Bajraktarit – Kruma e Luma, Pashuk Biba, Shaban Boshnjaku nga Pazari me 800 luftëtarë, krerë nga Drenica, Llapi, Gollaku, Gjilani, Shala e Bajgorës, Ferizaj, Kaçaniku, Rugova, Podguri etj. Pranë Dardhës së Madhe valonte flamuri me shkabën dykrenare, tetë metra i gjatë, të cilën e kishte sjellë Alush Smajli i Llazicës. Kuvendin e ruenin luftëtarët e Ndue Përlleshit, Alush Smajlit dhe Qazim Bajraktarit, të udhëhequr nga Smajl Hajdarii Gjurgjevikut të Madh dhe vëllai i Ndue Përlleshit, Zef Përlleshi. Kuvendin e hapi Ukë Sadiku, që ia jep fjalën pro. Ymer Berishës. Proçes – verbalin e mbante Marije Shllaku. Komandant u zgjodh njëzëri Ukë Sadiku, ndërsa udhëheqës politik u zgjodh prof. Ymer Berisha. Po ashtu u zgjodhën komisarët e çetave kryengritëse, sipas territoreve dhe e tërë Kosova u nda në 12 sektorë luftarakë dhe për këtë arsye u quajtën “Dymbëdhjetë këshillat”. Pas kuvendit të Dobërdolit u bënë shumë takime me popullatën e vendit për organizimin dhe mobilizimin rreth organizatës “Besa Kombëtare”. Ndue Përlleshi, Ukë Sadiku, Qazim Bajraktari, Mehmet Aga i Rashkocit dhe prof. Ymer Berisha u nisën për një mbledhje të përbashkët me krerët e Shqipërisë së Veriut, diku në malin e Pashtrikut. Çeta e Ukë Sadikut mbeti nën udhëheqjen e vëllait të Ukës, Shaban Sadiku. Data e 10 shtatorit 1945 mbeti datë e paharruar për banorët e Prekorubës dhe Drenicës. Në Fushëgropë, mes maleve të Çelisë së Jellovcit, brigada famëkeqe e Kotorrit kishte rrethuar Çelinë ditën e tretë të Bajramit. Aty mbetën të vrarë 23 luftëtarë dhe 9 të plagosur rëndë. Mga radhët e armikut mbetën 40 partizanë të vrarë e dhjetra të plagosur. Nga çeta e Ndue Përlleshit kishte mbetur Zef Sokoli me djalin e tij, Markun shtatëmbëdhjetë vjeçar dhe Marije Shllaku ishte plagosur rëndë. Grusht të rëndë lëvizjes i dha vrasja e udhëheqësit të njësiteve guerile të lëvizjes popullore shqiptare në Kosovë prof. Ymer Berishës me 10korrik 1946 në Hereq, ku së bashku me Ndue Përlleshin ishin nisë të merrnin pjesë në Kongresin V të Ballit Kombëtar në Lipovicë. E kobëshme ishte edhe data e 17 shkurtit 1947, ku nga OZN – a dhe ushtria serbo – sllave u plagos rëndë komandanti i NDSH – së Ukë Sadiku. Në sverkën e Gashit mbeti i vrarë Qazim Bajraktari dhe Halil Sadria i Gjurgjevikut. Çeta e Ndue Përlleshit kishte mbetur të veprojë thuajse e vetme, me pak luftëtarë dhe shumë e ndjekur nga OZN – a. Më 8 shkurt të vitit 1948, së bashku me du shokët e tij, Ndrec Nikollën e Shaban Demën u rrethuan nga OZN – a. Mbas disa orë luftimesh mbetën të vrarë dy shokët e tij Ndrec Nikolla dhe Shaban Dema, ndërsa Ndou i plagosur qëndroi në mesin e pyllit deri në orët e para të mëngjesit, ku me një breshëri plumbash çan rrethimin duke lënë në fushë të betejës shumë të vrarë e të plagosur nga partizanët dhe vullnetarët me dhunë. Atë mëngjes komandanti i OZN – ës pushkatoi në vendin e ngjarjes të riun Pren Gojani nga fshati Dugajev, i cili ishte nga fisi i Ndue Përlleshit, me pretekst se i kishte hapur rrugë këtij të fundit. Ndou, me plagë të rënda arrin në shtëpinë e tij. Kur po i mjekonin plagët, aty arrin kryetari i komunës së Jagodës, Jank Boriçi, i cili hedh një bombë brenda në shtëpi. Ndou me shpejtësi e kap dhe ia kthen mbrapsht. Bomba pëlcet dhe plagoset rëndë Janku. Që të mos kapej nga partizanët, Ndou largohet menjëherë dhe shkon te Ibish Sokoli, vëllai i Zef Sokolit, të vrarë në Çelinë e Jallovcit. Tek Ibishi qëndron, deri sa shërohet. Nga aty kalon në Llapçak, tek Pren Gjoka, që ishte një shok i tij. Ky fshat i takonte komunës së Istogut. Qeveria Jugosllave, kur merr vesh se Ibish Sokoli e kishte strehuar Ndue Përlleshin, e dënon Ibishin me 8 vjet burg dhe gruan e tij me 6 vjet. Në fshatrat e Lugut të Drinit ushtria sllavo – komuniste e torturoi popullatën e kësaj ane në mënyrën më çnjerëzore dhe shumë e pësuan me burgje të rënda. Pas një qëndrimi në familjen e Pren Gjokës, Ndou duke parë se Partia Komuniste kishte dominuar thuajse në çdo krahinë të Kosovës, largohet me disa bashkëluftëtarë për në Shqipëri, ku bashkohet me çetat e Ndoc Mirakës në viset e Pukës, të cilët vepronin në atë territor. Sipas disa shënimeve të botuar në “Shejzat” e Ernest Koliqit në Romë dhe në “Albanien Liber”, shkruhej: “Ndue Përlleshi së bashku me Ndoc Mirakën dhe Ndue Fushën, u vra nga forcat partizane të Shqipërisë në Bjeshkët e Iballes, në vendin e quajtur Boset, me datën 29 gusht të vitit 1949. Ata një ditë më parë ishin nisur të largoheshin për në Greqi. Largimi pengohej pasi në urën e Bërdhetit në Pukë ishte plagosë rëndë bashkëluftëtari i Ndue Përlleshit, Elez Myrta nga Kosova”. Ndou nuk pranoi në asnjë mënyrë të lejë vetëm e të plagosur shokun e luftës. Profesor Lukë Çuni shkroi e dërgoi nga Melbourni i Australisë në redaksinë e gazetës “Shqipnija e Lirë”, poezinë që ia kushton të ndjerit Ndoc Mirakaj dhe shokëve të tij, nga e cila po veçojmë disa vargje:
Çka kan malet qi gjimojnë? Djelt e Shqipes ç’po luftojnë! Ç’po luftojn’o n’at Boset, Ndoc Mirakaj me shok’t’vet.
Ball për ball me klysh t’Rusisë, N’dor Flamurin e Lirisë, Amanet dorzim q’i – a bani, Mark Gjomarkaj Kapidani.
Ndue Përlleshi i Lugut Drinit, Asht përbe m’Zanë Lubotinit, Asht përbe me lot ndër sy: O vras veten, o des me ty”…
Diaspora në pasqyrë… Klajd Kapinova Peter Minnar, 1 shekull për Shqipërinë dhe shqiptarët në SHBA Epilogu që mund të “prishë” statukuonë e historisë së personaliteteve shqiptare Para disa ditëve miku im Viktor Martini më solli nga Amerika pjesë nga koleksioni i gazetës “Illyria” dhe disa artikuj publicistikë të publicistit të njohur në SHBA mikut tim Tomë Mrijaj me banim në New York. Por gjatë bisedave të herëpashershme për jetën e shqiptaro – amerikanëve Viktori me pasion fliste për dëshmitë e shqiptaro – amerikanit që në muajin nëntor mbushte 101 vjeç Z. Peter Minnar, një korçar që në moshën 20 vjeç kishte shkuar në SHBa si emigrant. Si një ndër figurat më të spikatura të diasporës shqiptare Z. Peter Minnar është njëkohësisht edhe njohës shumë i mirë i disa figurave të rëndësishme që bënë shumë për diasporën shqiptare, mëmëdheun dhe kulturën shqiptare. Ai njeh shumë mirë kolosin brilant, njohësin e 16 gjuhëve të huaja, njeriun e anatemuar më shumë gjatë diktaturës komuniste Faik Konicën, sikurse edhe letrarin e njohur, figurën e Fan Stilian Nolit me të cilët ka qëndruar nga afër. Dihet se në Shqipëri gjatë 50 vjetëve disa figura kombëtare sipas pasioneve ideologjike politike të majta janë përkëdhelur, duke i shikuar vetëm klishenë e bardhë, duke eleminuar artificialisht edhe mangësitë, ose e thënë ndryshe është shikuar vetëm njëra anë e medaljes, duke u konsideruar si një tërësi e pakundërshtueshme apo e diskutueshme në disa pika ku historia e paanëshme shqiptare ende nuk ka thënë fjalën e saj realiste me paanshmëri, pavarësisht nga dëshira që na imponohen. Sot në botë është bërë modë gërmimi i historisë dhe personaliteteve që e bënë atë, por sigurisht është e pranueshme të pranojmë se në funksion të evoluimit progresist debati i lirë dhe diversiteti i mendimeve është një kulturë e re, që për gjysëm shekulli ka munguar mes nesh dhe për më tepër ajo po i merr frymën edhe sot ku kemi 10 vjet nga “demokracia”. Kësisoj është e udhës të pranojmë se nuk duhet të na udhëheqin verbërisht pasionet, pasi kështu mundësohet vazhdimi i indoktrinimit 60 vjeçar e për pasojë frenohet gjykimi i kthjellët e në kah të kundërt, pra vijon korniza hermetike e atij që quhet monokriticizëm. Disa individë shqiptarë që ende sot vegjetojnë në forumet më të larta të Akademisë së “Shkencave” (që për çudi me këtë të fundit nuk u muarën asnjëherë) jo gjithmonë e kanë kujtuar dhe nderuar historinë. Kjo ka qenë e shprehur gjatë sundimit të historiografisë komuniste (vijon për fat të keq ende sot). Mirëpo sot në fillim të shek. XXI preokupimi i historisë është i veçantë. Shpesh herë historia, u është kontrolluar dhe u është fshehur vazhdimisht shqiptarëve çka vijon ende sot, sa që kushdo që mund të sjellë në argument të ndryshëm nga ata që sot njihen si “prof. dhe dok.” vihen nën shigjetat e sulmeve që zakonisht vijnë nga rrymat e majta që për 60 vjet e shkruan siç deshën historinë e popullit tonë dhe të figurave shqiptare. Ajo për më shumë është përpunuar sipas ideologjisë komuniste së cilës mercenarët i kanë shërbyer me urdhër të diktatorit, me ndërgjegje dhe jo rrallë edhe verbërisht. Mirëpo në fushatën e fshehjes dhe falsifikimit sistematik të historisë e ka pësuar pjesa më e mirë e saj, pikërisht ajo ngjarje e situatë (individësh), ato personalitete e procese, të cilat shqiptarët tash duan t’i zbulojnë e t’i jetojnë intensivisht. Fenomeni i fshehjes së historisë nuk është i panjohur në botë, por shqiptarëve historia u është fshehur, e servirur dhe u është kontrolluar nëmënyrë të egër për arsye ideologjike në të njëjtën kohë. Diktatura e proletariatit, lufta e klasave dhe koncepti i prolekulturës ishin instrumente dhe mbulesë e mjaftueshme që atje të bëhen krime ndaj njerëzve (në të gjallë të tyre dhe kur mbyllnin sytë) dhe të asgjësohen dokumente, të falcifikohen epoka e ngjarje të historisë, jeta dhe aktiviteti i njerëzve në diasporë, të likuidohen personalitete e momente të historisë së kulturës në tërësi kushdo qofshin. Kësisoj atdhetarizmi ishte shndërruar në fraza dhe në etikë, që nuk thoshte asgjë dhe rëndomë me këtë etiketë stoliseshin ngjarje e situata, procese dhe personalitete, të cilat historia sot po i harron shpejt ose po i mallkon rëndë. Epoka e falcifikimit dhe e kontrollimit ideologjik të historisë po ia lëshon vendin ngadalë dhe përfundimisht zbulimit dhe rizbulimit të burimeve historike. Procesi i natyrshëm i vlerësimit dhe rivlerësimit të historisë (qoftë edhe i historisë së letërsisë) i njohjes dhe rinjohjes së ngjarjeve e personaliteteve historike e kulturore është i gjatë dhe i vështirë dhe asnjëherë në mënyrë absolute apo e prerë me thikë se kështu dhe nuk bën ndryshe. Ai duhet të kuptohet jo si gjest a përcaktim patriotik, jo si zhurmë a retorikë stilistikore, por si punë dhe moral shkencor. Historia dhe historiani vetëm duke qenë të saktë dhe kritikë e krijojnë dhe e rrisin vetëdijen kombëtare dhe vetëdijen historike. E kësisoj historia kërkon fakte dhe gjithnjë fakte dhe sasia e burimeve të ndryshme sjell basueshmërinë e një ngjarje të marrë në analizë, duke mos lënë në harresë asnjë çështje, duke pasuruar jetën dhe veprën e çdo figure dhe kështu secili do të marrë atë çka meriton pa e fryrë apo zvogëluar sikurse thotë një fjalë e urtë e Jezu Krishtit “Jepi Çezarit atë çka i takon Çezarit”. Cila është historia e shqiptaro – amerikanit nga Korça, Z. Peter Minnar? Duke shfletuar me kujdes librin e Z. Peter Minnar me titull kuptimplotë “Për Shqipërinë” çdo shqiptar i trojeve etnike dhe në diasporë krijon një ide të qartë mbi këtë personalitet atdhetar, baletmaestro të madh në Amerikë, aktivist të gjallë të çështjeve kombëtare, si bashkëkohës të Konicës, Nolit, Çekrezit, Dakos dhe shumë të tjerëve që bota amerikane i ruan në gjirin e mauzoleumeve të shumta në SHBA, ndonëse të fjetura në Arkivat e pluhurosura dhe shpesh të djegura me qëllim në Shqipëri nga liliputët dritëshkurtër të historiografisë komuniste. Sikurse vlerëson me respekt Z. Dhimitër Panajoti në Boston në vitin 1997, kur shkruan: “Mosha, gjallëria dhe veçanërisht kujtesa e fortë e këtij bashkatdhetari, të habisin tek dëgjon për takimet apo letërkëmbimet e tij me presidentët e SHBA, si: Nixin, Bush, Clinton si dhe me senatorë apo Kongresmenë të tjerë. Për të ruajtur vërtetësinë e shkrimeve, preferova t’i fotokopjoj ato.” Ky është Z. Peter Minnar, shqiptari me banim në Boston të SHBA, të cilit për dekada të tëra iu privua dëshira për të vizituar vendin e tij amë. Arsyeja si zakonisht: Antikomunist. Ai i tillë ishte vërtetë, dhe mjaftonte vetëm ky shkak për ta ndarë nga gjiri i fisit të vet në Korçën e kulturës, ose siç është quajtur një herë e një kohë “Parisi i vogël”. Piteri i ri në moshën 20 vjeçare nis një aventurë, sikurse kanë bërë dhe bëjnë edhe sot shqiptarët për të shkuar në Perëndim të Evropës dhe për më tepër në vendin e Bekuar të SHBA – së. Kësisoj në vitin 1920 ai lë vendlindjen Korçën e dashur dhe shkon në SHBA, kundra dëshirës së nënës mori rrugën e kurbetit. Ishte i ri plot energji dhe ëndrra që i vlonin në gji. Asokohe ai nuk kishte aq shumë dijeni për Amerikën, ndonëse në historinë e emigracionit shqiptar shënohet si i pari emigrant që shkoi në shek. XVIII në SHBA ishte një qytetar nga qyteti jugor i Shqipërisë dhe pikërisht Korça e serenatave. Kushdo që kishte dëgjuar për këtë shtet gjigand dhe të mirat që ajo kishte nga zhvillimi ekonomik dhe progresi i lirive dhe të drejtave të njeriut ose e thënë ndryshe nga demokracia amerikane. Joshja ishte e pashmangshme. Kur shkoi në Amerikë midis shumë problemeve të tjera Peter Minnar kishte edhe përvetësimin e gjuhës angleze pa të cilën ishte e pamundur që të bënte hapa përpara. Ai duhej të mësonte patjetër anglishten. Ai kujton: “Në fillim nuk e dija se emri im Mina shkrujen krejt ndryshe. Më pas e mora vesht se e shkruanin Mainas. Kjo nuk më pëlqeu edhe forma Minas, që nuk tregonte origjinë shqiptare, por greke. Jo, jo thashë me vet, nuk jam i tillë. Ja kështu duke u njohur me gjuhën angleze, e mësova se mbiemri im që të drejtshqiptohet duhej të shkruhej Minnar. Edhe ermi m’u shndërrua në Peter, por unë jam në të vërtetë Petraq Minari, shqiptar i kulluar.” Edhe pse ishte në Amerikë, ai mendonte për Shqipërinë, e thënë ndryshe zemra i rrihte për Atdheun. Menjëherë nisi punën si punëtor në një fabrikë, pataj hyri në një shkollë dhe në vitin 1923 – 1929 punoi si aktor në një teatër amerikan. U muar shumë edhe me baletin klasik. Më pas kuptoi se baleti ishte thjeshtë një art që nuk i siguronte të ardhura financiare, mbasi asokohe nisi të duket në ekranet prej bezeje kinemaja e cila menjëherë do të bënte që të falimentonin shumë nga baletet. Kështu Z. Peter Minnar iu fut udhës së vështirë, por të bukur të tregëtisë, zanat të cilin e preferuan edhe shumë shqiptarë të tjerë sapo zbrisnin në “Tokën e premtuar” të SHBA – së. Në vitin 1929 pas 9 vjet të qëndrimit në Amerikë vjen në Korçë, me mallin e zhuritur për mëmëdheun, familjen dhe fisin ku edhe në ditët që qëndron në vendlindje njihet me një vajzë nga qyteti i tij dhe kështu vendos që të martohet me vajzën e familjes së Koli Asllanit. Për të parë se sa e freskët është mendja e 101 vjeçarit shqiptaro – amerikan Z. Peter Minnar ai kujton edhe detajin e para 70 vjetëve se ku i ka shtypur ftesat e dasmës së tij të cilat ia kishte shpërndarë miqve, shokëve të tij asokohe. Duhet kujtuar edhe sot në shek. XXI ende funksionojnë disa pjesë të mbetura të shtypshkronjës me emrin e korçarit “Dhori Kotit” që i përkasin shekullit XIX. Kjo është Shqipëria e “kapitalizmit” që po ndërtojmë sot edhe pas 10 vjetëve “demokraci”socialiste. Gjendjen në të cilën ndodhet sot vendi ynë ai e krahason me vitin 1927 kur hioin e zbresin qeveritë shqiptare pa bërë asgjë për popullin. Me keqardhjen e thellë që ka për këtë vend shpesh ka shkruar në masmediat amerikane që shqiptarët të kuptohen në vetvedi dhe se drejtuesit e partive politike duhet t’i lënë grindjet dhe pasionet për pushtet dhe të tregojnë patriotizmin e dashurinë e tyre për Atdheun duke respektuar njëri – tjetrin në qeverisjen e vendit, ndryshe “shtëpia” e prishur do t’i zërë të gjithë brenda sikurse i zuri në vitin 1997. Z. Peter Minnar ka kontribut konkret në diasporën shqiptare në Amerikë, për të cilin ai është krenar që ka shërbyer si i pari Kryetar i Shoqërisë Letrare Shqiptaro – Amerikane me qendër në Boston (që nuk është si qytet shqiptar me 4 mijë banorë) në bashkëpunim me Departamentin Amerikan të Shtetit kundër komunizmit internacional dhe të instalimit të komunizmit pervers në Shqipëri. Këtë gjë e vërteton më mirë sidomos mbrojtja, punësimi dhe vlerësimi i 1615 antikomunistëve shqiptarë të ardhur si të arratisur ose të ikur që i shpëton dënimit ose rrezikut (escapies) në Amerikë për t’i shpëtuar asokohe rregjimit të kasapëve të Tiranës në vitet 1952 deri më 1954. Përmes shkrimeve publicistike ai denoncoi vijueshmërisht gjendjen e rëndë nën thundrën e hekurt të shtypjes së të gjithë lirive themelore të njeriut në vendin e shqiponjave që i bënte Enver Hoxha me suitën e tij popullit martir shqiptar. Për më tepër shkrimet e Z. Peter Minnar mbetën një dokumentacion i gjallë kundër shtrembërimeve që i janë bërë historisë shqiptare nga të kuqtë në Shqipëri. Për këtë ai gjithnjë ka rezervuar të drejtën e viteve që mban mbi supe duke kaluar nga një shekull se “historia e Shqipërisë do të rishkruhet nga djalëria shqiptare.” Ai ka pasur një njohje shumë të mirë me kollosin e mendimit shqiptar, siç i pëlqen shpesh ta quan të madhin Faik Konica. Kur Konica ishte Kryetar i Federatës Panshqiptare “Vatra” me qendër në Boston, Z. Peter Minnar njëkohësisht ishte Kryetar i degës së Federatës Panshqiptare “Vatra” për qytetet Natick Massachusets. Nuk është e lehtë të ndërmarrësh inisiativën të flasësh për F. Konicën thotë shpesh Z. Peter, por “nuk është një ndërmarrje e lehtë dhe nuk mund ta bëjë kushdo. Për t’ua bërë më të qartë këtë gjë mund t’ju them vetëm kaq se brenda atij konsumi kombëtar që vishte me dëshirë Faik Konica, ishin të fshehura shkollat dhe universitetet më të dëgjuara të botës. Ja ky është Konica, krenaria e mendimit të kombit shqiptar, i lënë në harresë me qëllim nga regjimi i kaluar komunist për të mos u bërë i njohur as nga vetë shqiptarët.” Duke shëtitur nëpër Arkiva të rëndësishme që i disponojnë vetë shoqatat e hershme shqiptare, shteti amerikan dhe kujtimet dhe përvojat e njerëzve që e jetuan historinë Z. Peter Minnar shpesh është ndalur për domosdoshmërinë e rishkrimit të historisë së popullit tonë, të figurave që e bënë një pjesë të saj, mbasi padrejtësitë, shtrembërimet sipas interesave të sistemit komunist dhe vijuesve të bindur të saj nuk mund të pranohen që të zënë vendin kryesor në historinë e Shqipërisë. Dhe për fat të keq ende vijohet të shkruhet me syzet shterpër të “prof. dr.” të sistemit të kaluar që vegjetojnë në të gjitha instancat “shkencore”, duke bërë e shkruar “projekte” sikurse thotë gjyshja e nëna në pushtet së cilës i kanë shërbyer me ndërgjegje dhe verbërisht. Kjo vërtetohet nga fakti se kur këto historianë shkojnë tek burimi i një ngjarjeje e personaliteti të diskutueshëm ato shprehen se “nuk e dinim se kështu ishte sistemi i kaluar” dhe kur vijnë në Shqipëri që të mos fyhen për paçavuret që shkruan për dekada me radhë pranojnë të heshtin ndonëse e dinë të vërtetën e mësuar tashmë pas viteve 1990. Dhe me të drejtë se me këto njerëz nuk rishkruhet historia drejtë, por sikurse shkruan atdhetari i flaktë, Z. Peter Minnar dhe publicisti Z. Viktor Martini atë mund ta bëjë “vetëm djalëria shqiptare”, talentet e reja të paindoktrinuara me të kaluarën si shërbëtorë të sulltanëve të regjimit komunist asokohe. Sikur të kishim edhe 10 ose 20 njerëz me freskinë, gjallërinë dhe vitalitetin dhe besimin e rishkrimit të historisë sikurse është Z. Peter Minnar atëhere do të fillonin të ngriheshin gurthemelet e ndërtesës së re në lëmin më dyfiçitar që ka sot historia e popullit shqiptar. Z. Peter Minnar është njëkohësisht mik i ngushtë i Antoni Athanas. Të dy miq të ngushtë të njëri – tjetrit, ndonëse me mendime të ndryshme mbi çështjen “Noli” si klerik dhe politikan. Kështu Z. Peter është baletmaestër dhe tregtar sikurse mik i presidentëve të SHBA – së Nixon dhe Bush (kabineteve). Të dy miq dhe shokë, ndonëse Z. Peter është 10 vjet më i madh në moshë. Megjithatë Z. Peter ka rezerva për figurën e Nolit të cilin e vlerëson në fushën e letrave ose e thënë ndryshe se si përkthyes dhe letrar nuk mund të mohohet, çka nuk do të thotë kurrsesi që ai të mitizohet (kur ende historia e paanëshme nuk e ka thënë fjalën e vet) dhe të mos lejohet as edhe një shkrim kundër tij. Edhe kundër atë Gjergj Fishtës janë bërë shkrime dhe studime kundra në kohën e diktaturës. Nëse ka të tilla, sot kjo është puna e studiuesit kur ka argumente, sepse diversiteti i mendimeve në demokraci është logjika e evoluimit të mendimeve, ndërsa mbivlerësimi për të kompensuar atë boshllëk të krijuar në kohën e anatemimeve komuniste thjeshtë për të qenë konformist nuk është gjë tjetër veçse një dëm që mund t’i bëhet atij. Kjo sipas mendimit tim veçse e dëmton Fishtën. Edhe Fishta po të ishte gjallë nuk do të pranonte atë çfarë nuk i takon. Shkrimet dhe lëvdatat pa analizë kritike letrare ka bërë që në Shqipëri të mos ketë cilësi kritike ose e thënë ndryshe shterpësia e krijuar në kohën e diktaturës ka sjellë për pasojë fenomenin e mitizimit ose monopolin e një ose të dy studiuesve apo shkrimtarëve që flasin e shkruajnë për një figurë edhe atëhere kur dokumentet ose rizbulimi i mendimeve të reja përnjë personalitet të shikohet gjithnjë si kritizerë pasionantë se sa për të mirën e figurës. Gjatë 10 vjetëve është heshtur për figurën e Fishtës, sikurse ka ngjarë edhe për Konicën, të cilat sipas opinionit tim më tepër trajtohen sipas pikëpamjeve politike të djathta apo të majta që kanë “studiuesit” apo “prof. dhe as dr.” e sistemit komunist, të cilat nuk duan që figurat e anatemuara në të kaluarën të rivlerësohen me objektivitet, sepse del plagjiatura dhe shtrembërimi që ata i kanë bërëhistorisë së letërsisë dhe të popullit tonë gjatë 60 vjetëve. Edhe Z. Peter Minnar nuk është lënë në heshtje kur ka pasur mendime të kundërta ose të diskutueshme për një figurë sikurse ka qenë bashkëkohësi i tij Fan Noli. Kundër Z. Peter është hedhur me fanatizëm prof. Nasho Jorgaqi dhe prof. Viron Koka. I pari ka shkruar një “pamflet” në fletushkën “ZP” dhe i dyti në një tribunë demokratike si “RD”, por që në vetvete të dy vijnë nga indoktrinimi dhe shërbimi që i kanë bërë për dekada me radhë historiografisë komuniste. Ndërsa i pari qëndron në pozitate e një socialisti (konvertuar) të thekur, i dyti i konvertuar në demokrat çoroditi edhe atë pjesë të rinisë shqiptare që pret realizëm dhe freski në analizën e figurave të kombit tonë. A mund tëfyhet docenti dhe kryetari i Federatës Panshqiptare për qytetet Natick Massachusets që nga viti 1923, presidentin e “Of Albanian American Literary Society” në vitet 1954, pra të një studiuesi për F. S. Noli dhe njohës nga fotografitë me bashkëkohësit e tij, sikurse është Z. Peter Minnar. Sika mundësi që Z. Nasho Jorgaqi që ka qenë si i ftuar disa herë në SHBA ndoshta për “inerci” të së kaluarës të mos njohë atdhetarin e “Vatrës” Z. Peter Minnar, që sikurse shkruan një publicist në shkrimin “Historia shkruhet vetëm me dialog” (Shih: “Peter Minnar “Për Shqipërinë”, Boston, USA, 1995), “është padyshim një ndër kolonat më të fuqishme në diasporën shqiptare në SHBA. Me vlerë do të ishte një bisedë dyshe përballë ekranit të televizionit për të njohur realisht “përçartjen” e moshës apo të fakteve, gjë të cilën Z. Minnar e pranon me kënaqësi pasi e ka planifikuar që së bashku me fakte të pakontestueshme të vijë në Shqipëri për të tretën herë në verë të vitit 1994.”
Toleranca dhe kultura e thellë e Z. Minnar për historinë Duke u futur në brendësi të librit të Z. Peter Minnar të shoqëruar me letra, shkrime publicistike me prëmbajtje atdhetare për figurat qëndrore të diasporës, argumentet pse duhet rrëzuar dhe shkatërruar komunizmi në Shqipëri dhe që populli i tij të jetojë i lirë në demokraci sikurse shumë shtete të tjera të përparuara, më tërhoqi vëmendjen edhe një shkrim origjinal por shumë interesant të cilën mendoj ta përmbledh shkurtimisht në një nga numrat e ardhshëm të gazetës të dërgoi të plotë për botim, mbasi ai mund të zgjojë interes për lexuesit shqiptar dhe studiuesit që gjërat e ngjarjet ti shikojë me logjikën e argumenteve. Ai i shkruan Z. Viron Kokës dhe Z. Nasho Jorgaqit: Ndër të tjera Z. Peter Minnar shkruan: “Përpjekja për të nxjerrë figurën e F. Nolit të përsosur në pesë veprat e tij me të njëjtin titull, të bën përshtypje se sot në botë nuk mund të ketë njeri pa të meta ose me kufizime në disa aftësi personale. Kjo praktikë, pa kompjutera e dallonte Shqipërinë komuniste që të krijonte biblioteka e dosje të biografive dhe karakteristikave të të gjithë pjesëtarëve të të gjithë shqiptarëve brenda dhe veçanërisht për ata që jetonin jashtë Atdheut. Këto dosje kishin ngjyra të ndryshme ose, ngjyroseshin sipas kërkesave të politikës së etikës shqiptare dhe të komunizmës së kulluar. Kjo gjë ka prekur sado pak edhe disa studiues të historisë që e monopolizojnë Fan Nolin, kurse të tjerët, shokë e tij dhe bashkëkohësit i harrojnë ose bëjnë sikur e harrojnë me qëllim. Megjithatë, në moshën 95 vjeçare mësova, se mund të shkosh në parajsë. Zoti më ndihmoftë që historianët e rinj të më marrin me sy të mirë pas debatit tim të fundit me zotëritë V. Koka dhe N. Jorgaqipër këto që po jua them më poshtë: Në përgjigjen e artikujve tuaj përkatësisht në “Zëri i Popullit” me 10 shtator 1993 dhe në “Rilindja Demokratike” më 19 shtator 1993, po ju theksoj se Fan Nolin e kam çmuar si njeri me kulturë të gjerë duke veçuar zgjuarsinë, mendjemprehtësinë, shkathtësinë, përkthyes dhe poet i shkëlqyer, por më shumë oratorinë. Përsëri theksoj se e nënçmoj për mikpritjen, shpirtligësinë, siklerik të dështuar, egoizmin për shqiptarët e ditur të kohës së tij, sipro – komunist dhe politikan pa vlerë. Për këto po paraqes disa të vërteta të grupuara dhe do të mënjanoj mendimet e mia, të cilat do t’i shpreh më vonë: Së pari, Noli si pro – komunist dhe politikan i dështuar. Bazohem në “Fan Stilian Noli – Album 2”, prej Qerim Panaritit, faqe 75 ku thuhet: “Në fillim të Dhjetorit, 1924, një mision Sovjetik nën kryesinë e N. Krakovietski arriu në Durrës …Noli një me një thirri mbledhjen e Kabinetit. Shumica e shokëve të Kabinetit shprehën mejtimin që misioni Sovjetik të mos pranohet në Tiranë (se në Shqipëri kishte hyrë?!). Noli nguli këmbë “që kjo s’është mënyrë fisnike nga pikëpamja diplomatike që të pështyjmë në surrat një mision diplomatik të një shteti të madh si Rusia”. Dhe më pas lezojmë në librin “Fan S. Noli “Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari”, mbledhur nga Pirro Tako, faqe 33: “Vitet e emigracionit i hapën sytë Nolit në shumë drejtime dhe e bënë atë më të vetëdijshëm në luftën e tij. Në këtë transformimi ideor ndikuan disa faktorë. Siç ishin takimet me udhëheqësit revolucionarë të popujve të ndryshëm, njohja me shtypin komunist, vizita në Bashkimin Sovjetik më 1927, pjesmarrja në Kongres… Këto pikëpamje gjetën mishërimin e tyre edhe në Deklaratën e Komitetit të Çlirimit Nacional, të shkruar nga vetë Noli (e cila u botua në “Liria Kombëtare”, me 11 maj 1927.” Gjithashtu, po lexoj thirrjen drejtuar popullit shqiptar në emër të K. Ç. Nacional nga Kryetari i saj Noli, botuar në “Liria Kombëtare”, me 11 shtator 1928, ku mund të dallosh lehtë fjalorin komunist: “Shqiptarë! Koha e gjakpirësve imperialistë ka për shkuar ashtu si shkoi koha e hajdutëve feudalë. Punëtorët dhe katundarët revolucionarë anë e mbanë botës po gatiten e po lidhen me sulmin final kundër tiranëve të tyre shekullorë, që t’i korrim me drapërin e t’i shtypim me çekanin që t’i shuajnë një herë e mirë nga faqja e dheut. Vienë, 3 shtator 1928, Për “Komitetin e Çlirimit Nacional” Fan Noli. Tronditëse është “Letra e hapur” e profesorit shkodran, Mëhill Marku botuar në gazetën “The Albanian – American”, tetor 1956, faqe 4 e shkruar shqip me titull: “Mirësisë së Tij, Fan S. Noli” (pra, kur Noli ishte gjallë) ku thuhet: “Nuk u besova syve të mij kur pashë telegramet që Hirësia e juaj i ka çue herë pas here qeverisë së kasapëvet të Tiranës. Në këtë telegram hirësia Juaj jo vetëm që aprovojnë çka bajnë ata që kanë deklarue kjartësisht se nuk besojnë në Zotin dhe kanë fut në burg e vra të tjerët… ju i keni paraqitë komunistat e Tiranës në sytë e botës si njerëz të denjë me e qeverisë popullin shqiptar.” “Një ditë keni me takue Skanderbegun, po ju thom se ka me qenë shumë i idhnuem, shpresoj se nuk i ka ra në dorë kopja e “Djellit” në të krahasohet Enver Hoxha me të.” “Për këtë dëshmojnë shumë njerëz dhe artikuj gazete të asaj kohe ku Fan Noli në Kishë, bankete dhe piknikë krahasonte Enver Hoxhën me Shën Gjergjin dhe Skënderbeun legjendar. Por më domethënës është libri: “Albumi Dyzet Vjeçar në Amerikë 1906 – 1946”, i Hirësisë së Tij, Peshkop F. S. Nolit, të cilin e botoj “Vatra” në Boston, më 1948, ku thuhet: “Kryetrimave që e çliruan Shqipërinë nga fashistët, nga nazistët, nga bejlerët u dedikohet ky Album.” (Pra u dedikohet komunistëve). Po artikujt e gazetës “Pravda”, datë 4 dhe 11 nëntor, 1927, ku jepet intervista e Fan S. Nolit me rastin e dhjetë vjeçarit të Revolucionit në Moskë ku u organizua një Kongres i miqve të B. Sovjetik. Noli ishte Kryetar i Komitetit të Çlirimit Nacional dhe në Kongres mori pjesë si anëtar i delegacionit që përfaqësonte popujt e Ballkanit. Gjë që pohohet edhe në shkrim – përgjigje të Z. Viron Koka në “RD”, më 19 shtator, 1993 ku thuhet: “Ai (d.m.th. Noli) shpresoi se Bashkimi Sovjetik dhe forcat e tjera do t’i shpëtonin popujt, pra edhe popullin shqiptar…” Z. Koka vazhdon më tej: “Noli ishte nga të parët intelektualë të Evropës që e braktisi të majtën Evropiane… ai u largua nga Konare dhe shkoi në Amerikë!” Po, i them unë, autorit të shkrimit, Z. Viron Koka, se Noli që nga janari i vitit 1925, e deri në 1932, periudhë që jetoi në Evropë, gjeti një rehati dhe ngrohtësi financiare nga Konare në tetë vjetë. Këtë gjë e kemi thënë edhe më parë, se kalimi nga klerik në politikë dhe pastaj nga politika në klerik u bë si mjet jetese. Pra, Noli i la mënjanë iluzionet e dikurshme mbi Amerikën, si një vend që gjoja ndjek politikë paqësore e të mbrojtjes së popujve të vegjël (lexo tel “Liria Kombëtare”, më 20 shkurt, 1929), dhe përsëri pas një dashurie me Konarenë e lë atë më 1932, duke iu drejtuar Amerikës në Winson – it të dikurshëm. Kësaj i thonë politikë dhe Nolit politikan! Qerim Panariti thekson në faqen 88 se “Gjatë 10 vjetëve 1943 – 1953, “Vatra” u bë për Nolin një koshere mjalti. Për nder të tij dha dy bankete madhështore për 40 dhe 50 vjeçarin e tij në Amerikë. Në këto dy ftesa vatranët i mblodhën Nolit më tepër se 1. 000 dollarë, etj.” Ka edhe shembuj të tjerë, si Reforma Agrare por megjithatë… Së dyti, Noli si klerik i dështuar dhe jo mikpritës. Për këtë problem do të vazhdoj të citoj Qerim Panaritin në faqet 89, 90, 92 simë poshtë: “Noli ish person sekretiv. Ishte e pamundur për të që t’i hapte zemrën njeriut pa rezervë. Noli s’kish asnjë konfidencë, d.m.th. njeri që t’i hapte zemrën 100 % kurdoherë ishte i rezervuar. Ndër shqiptarët e Amerikës, Noli e kish humbur besimin krejt. “Të lënë të thosh si gunën e vjetër”. Ja dhe një përshkrim karakteristik për të: “Noli nuk ish mikpritës si Faik Konitza. Po të dilnje jashtë me të ishte e pamundur që të vinte dorën në xhep. Po ta vizitonje në shtëpi, s’të afronte asnjë kupë me ujë. Noli ish hamës i madh, kur gëzonte shëndet dhe plot humor dhe shakara.” “Ndër fshatarët e Shqipërisë kish një dashuri të madhe. Fshatari i thjeshtë thosh ka korruptuar komercializma dhe beson se s’mund të bësh dot tregti “me kryq në ballë”. Për këtë Z. Qerim Panariti shton: “Këto karakteristikë e gëzojnë të gjithë njerëzit e lartë nga mendimet. Por në këtë rast del akoma e qartë se çfarë kërkonte Noli me qëndrimin e tij me gjigandin F. Konitza, Konstandin Çekrezin, Kristo Dakon dhe Dr. John Nase, kundrejt të cilëve mbodhi farën e grindjes dhe të urrejtjes, të cilat u trashëguan më pas në shumë shqiptarë të Amerikës.” Nolit vetëm me Faik Konitzën i haste sharra në gozhdë, sepse ky dallohesh për karakterin, origjinën dhe kulturën e tij të gjerë. Të njëjtat qëndrime pasqyroi edhe ndaj fesë, klerikëve dhe besimeve. Nolin të gjithë e nderojnë dhe e lartësojnë për përkthimin e liturgjisë së Shejtë në gjuhën shqipe. “Ky është shërbim i madh”, thekson Konitza, “për ortodoksët shqiptarë por nuk duhet harruar se Liturgjia shqip i shërbeu Nolit si mjet pune për shqiptarët.” Rezultati i punës së tij si fetar del krejt ndryshe. Ai e përçau Komunitetin shqiptar të Bostonit, me qëndrimin dhe klerikët shqiptarë, duke bërë atë që përveç “kryekishës” së Shën Gjergjit u ngritnë edhe dy kisha të tjera; ajo e Shën Trinisë me 1921 dhe veçanërisht pas ardhjes së Nolit në Amerikë, u ngrit edhe kisha e Shën Johanit me 1934, kjo ka qenë edhe çudia më e madhe për një komunitet të vogël si ky yni në Amerikë, që në 800 metra të kemi 3 kisha. Këtë gjë na e thoshin shumë amerikanë të tjerë duke qendisur: “Ah…, Ah ju ini pak shqiptarë që kini tre kisha në Broduej (Broadway) Street”. Për të dëgjojmë, (pra lexojmë) se çfarë thuhet në “Albumin 2”, faqe 101, 102 e 104: “Të gjitha andrallat që pati Noli gjatë administratës si udhëheqës spiritual i kishës i pësoi nga një pjesë e klerit të pabindur. Zënka midis Nolit dhe ekonom At Kris Ellisit (nga fshati Hoçishti, fshat ky në Korçë) hyn në tjetër kategori të cilin pa dhënë hollësira, Noli e pushoi nga puna. Pothuajse të gjithë miqtë e Nolit morën anën e Ekonom Ellisit… . Në përgjithësi shumica e klerikëve s’ka qenë kurrë i bindur karshi Nolit.” Në këtë rast shtoj se Fan Noli nuk kishte kryer studimet për teologji, se u vetshpall peshkop dhe se me përkthimin e “Rubahirave” të Omar Khajamit provoi atë se ai nuk mund të ishte kurrë fetar. Për ktë çështje mund të sqarohemi edhe nga shtypi i kohës në ato vite, si gazeta “Drita e Vërtetë”, “Skënderbeu”, “Albanian – American Literary Society”, libri i zotit Gjon Mc Clain i vitit 1952 me titull: “Albanin Expose”. Po ashtu vetë kam shkruar në gazetën: “The Christian Sience Monitor”, në një debat me Fan Nolin dhe Gjon Mech Lain që nga 14 gush 1953, deri më 17 prill 1954. Ju zotërinj studiues mund t’i keni lexuar! Me këtë rast po ju drejtohem vetë fjalëve të Nolit marrë nga “Albumi 2”, fq. 77 ku thuhet: “Nëqoftë se emri im do të mbahet mend në të ardhmen mund të rronjë vetëm në fushën e letrave.” Pra ky është edhe konkluzioni im për këtë çështje. Së fundi, zotërinjve Viron Koka dhe Nasho Jorgaqi, ose shkrimeve të tyre ofenduese, po ju jap disa fakte por të shoqëruara edhe me disa pyetje: Veprat, “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”, si dhe “Skënderbeu” janë botuar në një njëjtin vit më 1947 në Nju Jork (New York) nga F. S. Noli dhe mbajnë emrin e tij. Këto dy vepra i dhanë F. S. Nolit gradën e beçelarit (Bachelor’s Degree) dhe të Doktorit (Doctor’s Degree) më 1945, pra pas vdekjes së Faik Konicës. Faik Konitza ka vdekur me 15 dhjetor, 1952,në Washington. Biblioteka dhe shkrimet e Konitzës vajtnë në depot e Washington D. C. kundrejt një pagese mujore dhe me interesimin e Fan S. Nolit e të Qerim Panaritit erdhën në Kishën e Shën Gjergjit, në Boston ku janë edhe sot. Këto shkrime lexoheshin, sistemoheshin, nga bashkëkohësit Fan Noli dhe Qerim Panariti në atë kohë, por më vonë studioheshin nga studiues të specializuar të regjimit të Enver Hoxhës, regjim që nuk i përmend as emrin Faik Konitzës dhe jo më të botonte shkrimet e tij. “Bethovei dhe Revolucion FRAncez” dhe veçanërisht “Skënderbeu” kanë një stil të ndryshëm nga shkrimet e mëparshme të F. S. Nolit, bile tek “Skënderbeu” shohim që përmbajtja, mënyra e të shkruarit dhe shumë datime të ndryshojnë. Ky ndryshim ndihet aq sa ndryshon “mbreti” në “Skënderbeu” i vitit 1921 nga “kryezoti” i Shqipërisë në “Skënderbeu” i vitit 1947. Zotërinjve u kujtoj se jam 18 më i vogël se Noli, sot jetoj akoma (pra kur po shkruajmë këtë artikull të Z. Peter Minnar, ai është mbi 100 vjeç, shënimi im K. Kapinova). Kam përfunduar gjimnazin para vitit 1920, kam studiuar dhe jam marrë me balet gjatë djalërisë time në Amerikë. Kam qenë mik me të ndjerin Qerim Panariti, sekretar personal i F. S. Nolit, të cilit i kam qëndruar pranë për më shumë se 30 vjet. Miqësia ime me Qerim Panaritin mbetet simbol i bashkimit shqiptar të sekteve myslimano – kristiane; kultura dhe arti na bashkoin. Përfundimisht po ju drejtohem me disa pyetje se kështu do të mirrni një përgjigje më të saktë. Përse nuk u bëtua libri “Albumi 2” i Qerim Panaritit në Shqipëri? Ose të paktën përse nuk u ribotua? A mund të ketë njohës më të mirë se Z. Qerim Panariti i biografisë së Fan Nolit? Përse në “Albumi 2” nuk përmendet grada e Doktorit (Ph.D.), apo ajo e Bahçellarit? Nuk u gjenden dy rradhë në “Albumin 2” që të shkruheshin dhe dy nga veprat më të rëndësishme si “Skënderbeu” dhe “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”? Mos vallë mendja e studiuar në Clark University në Wocester e Qerim Panaritit ja ka harruar këto dy vepra Fan S. Nolit? Pse në “Albumin 2” përmendet vetëm letra e Benard Show (Benard Shou) dhe pse cilësohet që kjo letër është përkthyer nga vetë Fan S. Noli? A mos vallë, pas vdekjes së Konitzës me 1942, nuk do të më mjaftonin tre deri në pesë vjetë për të përpunuar dy veprat dhe për të botuar ato duke siguruar edhe titujt përkatës? Me 1947 botohen dy libra nga i njëjti autor. Kjo është karakteristike e shkrimtarëve të veçantë, apo shfrytëzimit të gjërave të gatshme? Po Benard Shou, mos nuk ka të drejtë kur thotë: “U gabuat në zanatin kur u dorëzuat klerik”? Po, Qerim Panariti a mund të shkruante kundër Fan S. Nolit në atë kohë? Kjo nuk mund të ndodhë kurrë, ndryshe humbiste gjithshka! Po e la amanet disa miqve të tij të vërtetën. Kjo gjë më takon mua në gjyqin (e rekomanduar nga Dr; Viron Koka) ta bëjë bashkë me Faik Konitzën në Forest Hills Cemetery pas vdekjes sime. Peter L. Minnar Firma
Quincy Mass. Janar 1995” Pra kjo ishte letra më e rëndësishme si përgjigje drejtuar dy përfaqësuesve më të lartë të historiografisë komuniste Z. Viron Koka dhe Nasho Jorgaqit, të botuar në librin e autorit Peter Minnar me titull kuptimplotë: “Për Shqipërinë”, botuar në Boston në vitin 1995. Le të gjykojë lexuesi më mirë, mbasi ende sot historiografia komuniste që mbizotëron në të gjithë instancat e kulturës shqiptare shkruan dhe vulos edhe në tekstet shkollore të vitit 2001 me po ato metodologji dhe burime historike sikurse kanë vepruar tash 60 vjet ndonëse historia ende nuk e ka thënë fjalën e saj, dhe kur kanë dalur dokumente të reja në dritë ata i kanë anashkaluar sepse nuk duan që të hedhin “shkencën” e paanëshme që kanë bërë deri më sot.
Burime të reja nga jeta e bashkëatdhetarit të shquar Z. Minnar Është i ri, ndonëse e ka kaluar shekullin me vite mbi supe. Gëzon shëndet të mirë, dhe për Z. Minnar sekreti është një fjalë filozofike që konsiston në atë se “Sekreti i jetëgjatësisë është të duash veten, ta respektosh atë.” Gjithnjë ka qenë i kujdesshëm me alkoolin dhe cigaren nuk e ka përdorur. Mish ha fare pak, kurse tre ditë në javë ha peshk dhe dy ditë mish pule, kryesisht zoga të vogla. Mbi të gjitha i pëlqen të lëvizë dhe këtu padyshim është edhe sekreti tjetër i sfidës që ai i bën moshës së tij. Ai punon sikurse ka punuar sistematikisht gjatë gjithë jetës. Përmes punës njeriu mund të bëhet i pasur në Amerikë, mbasi Amerika nuk është filantropike. Kështu njeriu i huaj që vjen aty është gjithnjë në rolin e atyre heronjve të Xhek Londonit që ishin në kërkim të etheve të arit. Drama e tyre është edhe refren i ditëve të sotme. Njëkohësisht gjatë bisedave të lira dhe duke vënë buzën në gaz për të mos demoralizuar njerëzit ai shton se “mos harroni se duhet edhe pak fat”. Dhe kështu këtu zë vend një shprehje e njohur angleze, ku thotë: “Të ndodhesh në kohën e duhur, në vendin e duhur.” Gjatë jetës së tij prej 10 dekadash, ai ka pasur edhe fat në jetë, edhe sot pas një historie të pasur dhe një përvoje të mbushur me ngjarje, personalitete, senatorë, kongresmenë amerikanë, njerëz të thjeshtë dhe politikanë amerikanë e pas viteve ‘90 edhe shqiptarë nga trojet etnike shqiptare, ai bën çdo ditë një jetë normale, siç mund të jetohet në Amerikë. Piter Minnar ka lindur në shekullin XIX në qytetin e Korçës. Pra, ai është i ngjarjes historike kur në vendin tonë ekzistonte ende pushtimi i natës së gjatë të ushtrive turke dhe se në atë kohë në pushtet ishte Sulltan Hamiti. Nëna e babai i tij kanë lindur në qytetin e hershëm të Korçës. Familja kishte një gjendje ekonomike të mirë dhe se në familje jetonin katër vetë, Piteri, motra dhe nëna e babai, dhe pas 20 vjetëve ai merr udhën e emigrimit në Amerikë, ndonëse nuk kishte nevojë ekonomike, mbasi ishte djalë i vetëm në familje. Fati e hodhi në një shtet të zhvilluar edhe asokohe. Ai pas disa viteve e kishte të vështirë që të rikthehet në Korçën e tij të dashur mbasi Amerika e kishte bërë bir të saj e kështu ajo nuk e lëshonte më shqiptarin plot energji rinore. Ai hyri në një shkollë nate ku mësonin edhe 18 korçarë të tjerë. Për fat të mirë Piteri i ri ishte i vetmi që dinte alfabetin latin. Atë e ndihmoi shumë edhe gjuha frënge dhe kultura emarrë në gjimnazin e Korçës (që asokohe ishte me zë), ku ishte me detyrim që të mësonte një gjuhë ndërkombëtare dhe në atë kohë më e përhapur krahas anglishtes edhe gjuha frankofone. Gjatë Luftës së Parë Botërore punoi si përkthyes (terxhuman) me disa tregtarë dhe mësoi shumë përvojë edhe nga kontaktet me ushtarët francezë. Më pas Piteri integrohet falë hobby në një shkollë baleti, ku iu krijua mundësia të mësonte edhe gjuhën vendase angleze. Shpesh Piteri është pyetur edhe nga vetë amerikanët dhe pas viteve ‘90 nga gazetarët dhe studiuesit që hulumtojnë rreth jetës së tij 101 vjeçare, se duke qenë djalosh i pashëm, pse nuk u martuat me një amerikane, ai gjithnjë me dashuri për shqiptarët, gjuhën dhe vajzat e bukura që ka Shqipëria është përgjigjur se: “Kjo është çudia e ime dhe jo vetëm e imja, por edhe shumë miqve të mi që më njihnin asokohe. Se unë kur shkova në Amerikë si zura punë, vajta edhe në shkollë baleti dhe më pas formova një grup baleti me 5 vajza amerikane. Vetëm unë isha djalë. Dhamë shfaqje në shumë qytete të Amerikës. Ishin vajza të bukura, të pasura e megjithatë kur erdhi koha për t’u martuar zgjodha nga qyteti im i lindjes Korça (pra, vajzën e një tregtari të njohur në Korçë me emrin Koli Asllani). E kështu vitet do t’ia lënë vendin dekadave ku së bashku çifti do të jetonte gjatë. Ai nuk e ka harruar asnjëherë vendlindjen dhe në Shqipëri ka qenë 10 herë. Për herë të parë zbret në tokën e të parëve, në kohën e komunizmit, më 1983 dhe përsëri pas 3 vjetëve në vitin 1986 dhe 6 herë tashti në periudhën e demokracisë. Asokohe sikurse e pranon edhe vetë Piter Minnar, ishin pak vetë që vinin për vizitë si turistë në Shqipëri në kohën e diktatorit gjakësor Enver Hoxha, dhe me siguri një pjesë e tyre kanë qenë agjentë të Sigurimit. Por duke e pyetur se si munde të hysh në Shqipëri kur ti shkruaje në gazetat amerikane kundra rregjimit të egër të Tiranës ai kujton me një freski edhe detajet më të vogla: “Vetëm me anën e një zyrtari të lartë të Tiranës, mik pas miku, unë munda të vij këtu dy herë në 70 vjet mërgim.” Mirëpo gjatë kohës 80 vjeçare që qëndron në Amerikë, Z. Peter Minnar ka hulumtuar dhe skeduar edhe për emigracionin shqiptar dhe duke gjurmuar në biblioteka dhe arkiva ka mundur të zbulojë se shqiptarët e vjetër të vendosur në Amerikë para Luftës së Dytë Botërore, kanë qenë patriotë dhe kanë punuar për Shqipërinë. Kështu “Shoqëria më e vjetër e diasporës Federata Panshqiptare “Vatra” (sepse shqiptarët për njëri – tjetrin ishin një vatër mikpritje e bujarie, duke përjashtuar rastet e veçuara, kur shqiptari i ka kthyer shpinën shqiptarit) me Kryetar Faik Konicën është historia e vërtetë e kësaj diaspore. Mirëpo Z. Minnar përmend shpesh edhe kontributin e Nolit në fushën e letrave duke qenë i kujdesshëm në vlerësimin e tij për disa aspekte të tjera të aktivitetit si klerik, “shkencorë” e të tjera. Ai ishte një njeri i zgjuar dhe ka merita të tij. Për më tepër shqiptaro – amerikani më i moshuar deri më sot në Amerikë (të paktën sipas burime nga diaspora amerikane, shënimi im K.K.) Peter Minnar, kur flitet për figurën e Nolit ai thekson se: “Ju vazhdimisht flisni për Fan Nolin. Bukur ishte njeri i zgjuar dhe ka meritat e tij. Por historinë e diasporës nuk e bëri një njeri. Noli ka bërë shumë të mira, po ka edhe gabime. Faik Konica e Shahin Kolonja u hapnin sytë shqiptarëve. Asokohe shqiptarët nuk dinin të lexonin shqip. Konica e Shahin Kolonja i mësuan të lexonin me anën e një korçari tjetër, Kristo Dakos, i cili udhëtonte në rrethinat e Bostonit që t’i mësonte shqiptarët të këndonin shqip e anglisht.” Pra në këtë mënyrë djemtë shqiptarë dhe patriotë edhe pse në emigracion mësonin bashkëvëllezërit e një gjaku e gjuhë që të flisnin, të shkruanin e të lexonin gjuhën e të parëve të tyre. Kështu p.sh.; Kristo Dako foli për çështjen shqiptare me filantropistin e dëgjuar amerikan Charles Grey, i cili ishte mik i presidentit të dëgjuar amerikan Wilson. Ishte Grey ai që i mbushi mendjen presidentit Willson për të ndihmuar Shqipërinë, mbasi asokhe Evropa ishte progrekëve e prosllavë e prosllavëve në drejtim të çështjes shqiptare. Për rolin e këtij filantropisti amerikan mund të mësojmë shumë po të lexojmë artikullin e Faik Konicës botuar tek “Dielli”, më 1921. Dhe për këtë dëshmi e shumë të tjera atdhetari i flaktë Peter Minnar flet dhe ka dokumenta të shkruara në shtypin e kohës që i ruan me fanatizëm si vlera atdhetare e kulture së asnjëherë nuk janë cituar edhe pas 10 vjetëve të “demokracisë” në Shqipëri. Me orë e ditë të tëra ai të rrëfen edhe për intelektualin tjetër Kristo Kirka, Kryetarin e Shoqatës kuptimplote “Besa – Besën” një nga figurat më të shquara korçare. I tillë është edhe atdhetari Eftim Naçi ku vëllai i tij hapi të parën shkollë shqipe, por që nga historiografia komuniste është lënë në harresë. Mbi këtë temë të preferuar në punimet publicistike të Z. Peter Minnar, historia shqiptare është dyfiçitare. Por me qetësinë e mprehtësinë që e karakterizon Peter Minnar thekson: “E megjithatë për këta patriotë është folur fare pak. Ku e kemi Themistokli Gërmenjin? E dini se vdiq T. Gërmenji? Kini edhe një statujë të tij këtu në Korçë. Ku e kini Bellkamenin, Tromarën? Natyrisht historia ju shfajëson disi pasi në kohën e Enver Hoxhës nuk e zije dot në gojë emrin e Faik Konicës dhe të patriotëve të tjerë… Roli i diasporës ka qenë dhe mbetet i madh.”
Shënim redaksie: Duke hapur gazetën e diasporës, për lexuesin shqiptar kemi menduar që të sjellim risi në tematikat e rubrikave tona. Figurat e panjohura në Shqipëri që lidhen me diasporën shqiptare në Evropë e Amerikë, do të jenë objekt edhe i shkrimeve të ardhshme për të respektuar gjithçka që ata kanë bërë e po bëjnë për kombin shqiptar dhe për të parë në pasqyrë shtrembërimet që i ka bërë për 60 vjet historiografia komuniste jetës dhe veprës së tyre.
Dossier Pse u pushkatua nga komunistët seminaristi martir Mark Çuni Fundi i vitit 1944 do të ishte fundi i luftës së dytë botërore dhe fillimi i luftës vllavrasëse nga komunistët të përkrahur nga politika djallëzore e fuqive të mëdha. Filloi terrori i Kuq. Zalli i Kirit pranë murit rrethues të varrezave Katolike u kthye në poligon qitjeje. Çdo ditë burra, të rinj, klerikë e intelektualë do të përfundonin në gropën e përbashkët para skuadrës së ekzekutimit, ku banorët e lagjeve përreth terrorizoheshin që në agimin e ditës shprazeshin bataret e pushkëve mbi trupat e viktimave të pafajshme. Urrejtja e zemërimi kundër diktaturës komuniste, sidomos ndër ne të rijt, kishte arrijtë kulmin, dhe duke u ballafaquar me situatën tepër të vështirë, u mblodhëm si një trup i vetëm disa studentë, ndër të cilët veçojmë Zef Mirdita, Luigj Kçira, Ernest Dema dhe unë (Gjovalin Zezaj) në bashkëpunim me një grup prej 6 vetësh, seminaristë jezuit, me në krye Mark Çunin. Grupi ynë u zgjerua shumë me njerëz të vendosur patriotë e antikomunistë. Mark Çuni e pagzoi lëvizjen Organizata “Bashkimi Shqiptar” ku do të përfshinte elemente të shëndoshtë me pikpamje të ndryshme politike për të mirën e Atdheut dhe në dobi të besimit fetar kundër ateizmit bolshevik duke luftuar me mjete paqësore dhe pa dhunë. Detyra kryesore e kësaj organizate ishte “Propaganda” të cilën do ta përhapnin me anën a trakteve, ku patëm sukses jo vetëm në Shkodër por edhe disa qytete kryesore. Por mjerisht u zbuluam. Filluan arrestimet me 27 nëntor 1945. Momente të vështira kaluam. Dalëngadalë Sigurimi i shtetit u mbush me të arrestuar, shokë të grupit tonë. U arrestua Gjelosh Lulashi, Gjelosh Luli profesor (i vëllai i Padër Lekë Lulit) Frano Mirakaj, Pjetër Berisha etj. Një ditë një polic më zgjoi nga gjumi në të zbardhur në ditës e më çoi tek zyra e Shefit të Degës, e ai në kulltukun e tij kur më pau më bëri me shenjë të ulesha pranë një karrige. Pyetja e parë e tij kje: Në se e njifnja Mark Çunin? Them të vërtetën pata një tronditje të thellë shpirtërore, por e përmbajta veten duke u paraqitur i qetë i thashë se Markun e kisha njohur nëpërmjet babait tim që e ka pasë nxënës në Katundin Rranxa – Bushat me që ishte mësues atje, dhe nëpërmjet dy familjeve tona lindi një miqësi e sinqertë. Pa mbaruar ende bisedën time ai më ndërpreu me arrogancë: Këto janë përralla tha ai, fol për aktivitetin tuaj armiqësor kundër pushtetit popullor i ngritur me gjakun e dëshmorëve që dhanë jetën për liri që e fituan me sakrificë e që ju donit ta përmbysnit e nga nervozizmi i shkonin djersët rrëke, e për ta ndier vedin disi të çliruar zbrëthei pullën e xhaketës te fyti që i duke se po i merrte frymën. E mbasi mori frymë thellë, thirri policin i cili i dha një sinjal që në atë moment nuk e kuptova, por mjerisht mbas pak kohësh hapet dera e hyn Mark Çuni i lidhur e i shoqëruar nga policia. U hutova. Surprizë fatale. Mendova se ishte arratisë sipas planit tonë, por jo. Atë e presin një grumbull akuzash të papërballueshme. Marku me të vërtetë ishte pregaditë të arratisej, megjithatë ai nuk do t’i sillte shpinën Seminarit Papnor, asaj familje të madhe ku ishte strehue e edukue me vite me radhë, prandaj per mos ta vrarë ndërgjegja shkoi te Rektori Pader Giovanni Fausti dhe i tregoi vendimin që kishte marrë, por Rektori ishte përgjigjë. Nëse ti bën një veprim të tillë për Seminarin do të ishte një katastrofë, prandaj më mirë rri e besoj se nuk do të ndëshkohesh. Sa naiv që ishin, as nuk i shkonte ndër mend se Seminari do të përmbysej në themel se dhe ai vetë e të tjerë do të pushkatoheshin pa faj. Marku u bind dhe priti momentin e arrestimit. Tashti kishe përballë Markun dhe Zoj Themelin, kryexhelatin e hetuesisë. Ishin momente të papërshkrueshme. Marku i lidhur me pranga me duar mbrapa si kriminel, dhe kamxhiku binte pa pushim në trupin e viktimës pa kursye asnjë vend të trupit pa goditur, në fytyrë, në kokë, ndër duar e gjithkund, më kot u mundonte të strukte fytyrën, por s’kishte se si: Skenë tepër e dhimbshme dhe rrënqethëse, dhe ai qëndronte në këmbë dhe qëndronte pa asnjë rënkim sikur të mos ndjente e njashtu duronte e pastaj Krimineli e zateti në një çoshe murit duke e goditur me sa fuqi kishte në stomak. Sadisti ndjente kënaqësi të torturonte. E më në fund Marku ra për tokë pa ndjenja, dhe polici e tërhoqi zvarrë nëpër shkallë dhe koka iu përplasej sa këtej sa andej ndër shkallat prej guri. Mark Çuni gjatë hetuesisë tregoi një burrëri të pashembullt, duke mos akuzue asnjeri e duke marrë akuzat për vedi pa dënue kërkend edhe pse e torturuan barbarisht. Eprorët i mbroi me vendosmëri. Mark Çuni 26 vjeç mësimet e para i kreu në fshatin e lindjes në Rranxa – Bushat dhe mësuesi i parë i tij ishte im atë Kol Zezaj. Qyshë i vogël, dëshmonte im atë, dallohej ndër nxënësa me sjellje shembullore e me prespektivë për letërsi. Vazhdoi mësimet në Kolegjin Saverian e mandej në në Seminarin Papnor Jezuit. Në moshë të re boton artikuj me vlerë në revistën “Kumbona e së dielës” dhe në “Aurora Consrugens” ka shkruar poezi ndër të cilat “Stolia e ligjëratës”. Ka tregue aftësi në përkthimin e veprave Dantes. Ka luajtë pjesë në dramën “Flija e atdheut”, vepër me përmbajtje antikomuniste mbi ngjarjet në Spajën martire me seminaristë Pjetër Gruda, Mark Hasi e Gjon Shllaku. Tashmë dega e sigurimit të shtetit që quhej në atë kohë Mbrojtja e Popullit kishte arrijtë kulmin e aktivitetit. Një pjesë e të burgosurve të grupit tonë që kishte përfundue procesin i dërguan tek Shtabi i Brigadës (anels i Degës). Inadin më të madhin Zoi Themeli e kishte tek Mark Çuni dhe kishte dëshirë ta torturonte vetë deri sa i thei dhe krahin. Në atë kohë unë isha vendosur në një banjo të katit të dytë, por pastaj më transferuan në katin përdhesë dhe aty gjeta Markun që dirgjej pa shtroje e mbuloje i katandisur mos Zot më keq, përveç turturave, edhe krahun e thyer pa kurrëfarë ndihme mjeksore. U mundova me ato pak mjete rrethanore t’i vija në ndihmë. Krahun e thyer ia lidha me një peshqir që e ndava përgjysë, ndërsa plagët e tjera që ishin mjaft të përhapura ndër krahë, shpatulla, në kokë, këmbë etj., ishin të pezmatuara, tjetër mundësi nuk kisha përveç kompresave me ujë. Nuk sillnin spakut ndonji infermier për kto kufoma të gjalla se për në spital as që bëhej fjalë. Gjatë atyre ditëve që ndeja me të nuk ndëgjova asnjë herë nga goja e tij ndonjë rrënkim, dhe nuk e pashë të dispruar, por kur mori vesh arrestimin e Eprorve të tij u mërzit tepër. Këtë ngjarje të shëmtuar, thoshte ai, as që e kam parashikue me mua të bëjnë çka të duan, të ma presin trupin kurma – kurma si peshkun por atyre (Eprorve) të mos i prekun asnjë qime flokut. Me 31 janar 1946 filloi Gjyqi Ushtarak. Në bankën e të akuzuarve përballë trupit Gjykues qëndronte Seminaristi Mark Çuni, krenar e ballëhapët, protagonist kryesor i “Organizatës Bashkimi Shqiptar”. Pyetjes së Prokurorit se kishte formue një organizatë fashiste terroriste të quajtur Bashkimi Shqiptar dhe dorën e zezë për të kryer atentat ndër njerëzit më të mirë të Sigurimit të shtetit. Marku iu përgjigj me vendosmëri: Nuk është aspak e vërtetë se ajo ka kenë fashiste – terroriste dhe dorën e zezë për atentate, por thjeshtë një organizatë opozitare si gjithë bota demokratike. Mandej Prokurori lexon traktet që kishin shpërndarë në popull ku përmbajtjen e tyre ai e pranoi plotësisht. Me 22 shkurt Trupi Gjykues dha vendimin me vdekje për shtatë të akuzuarit ndër të cilët edhe Mark Çuni. Me dt. 4 Marc 1946 para skuadrës së ekzekutimi Marku në fjalën e fundit tha: I fali të gjithë ata që më kanë gjykue, dënue, si dhe ata që do të më ekzekutojnë. T’i thoni nanës se i kam Lodovik Rashës 15 Napoliona borxh dhe t’ia paguajnë. Rroftë Krishti Mbret – Rroftë Shqipnia (Marrë në Arshivën e Ministrisë Mbrendëshme nga Deputeti Pjetër Pepa me lejen e Qeverisë Demokratike) Nga Presidenti i Republikës Sali Berisha i jepet Dekorata: Martir i Demokracisë Vepra e Heroizmi i Mark Çunit do të mbetet e pavdekshme në historinë e Kombit Shqiptar si Martir i Kishës Katolike dhe Hero i Kombit. (Gjovalin Zezaj)
Kolë Toma, nga burgu në… burg! Me të ndjerin Kolë Toma jemi njohur që në fëmini madje kemi qenë në një klasë (megjithatë ishte tri vjetë më i madh në moshë). Kola shquhej për vizatim dhe jam i bindur se po të kishte vazhduar në degën e pikturës, sot do të ishte përkrah Ismail Lulanit. Gjithsesi, dallgët e jetës e përplasin njeriun dhe dëshirat në të shumtën e rasteve mbesin vetëm në “kornizën” e jetës si ëndrra… Kola, mbasi mbaroi kursin e infermierave, e caktuan në spitalin civil të qytetit dhe më voën në Sanatorium. Nuk jam i sigurtë nëse e kishte sëmundjen e Tuberkulozit apo e fitoi aty. Vëllai i tij i vogël Lushi, i cili punonte në H/Centralin e Ulzës (1952 – 1954), në moshë fare të re kishte pësuar një ftohje në mushkëri. E përmenda Lushin sepse këtu zen fillin shfaqja e karakterit të papërkulun, dhe shpirti i madh human, dashuria e pakundshoqe e vëllaut për vëllanë (padyshim trashëgimi e genit). Siç e thamë, Lushi shtrohet në Sanatorium ku qëndron i shtruar mbi 13 vjet, derisa ndërron jetë. Në këto vite na shfaqet me të gjithë madhështinë shpirti i sakrificës. Gjatë gjithë kësaj periudhe, Kola qëndron pranë vëllait të vogël, duke kthyer Sanatoriumin në vend pune dhe “banesë”. Netë të tëra pa gjumë, pranë vëllaut të dashtun, por pa neglizhuar asnjëherë shërbimin ndaj të sëmurëve të tjerë. Mendoi se kjo situatë ka influencuar që Kola mbeti beqar. Pa dyshim në rast se do të kishte krijuar familje, mundësia për të ndihmuar vëllain do të kishte qenë e kufizuar. Për qëndrimin dhe korrektesën e tij në punë më kanë folë fjalët ma të mira shokët që kanë punuar me të. Gjithsesi qëllimi i këtij shkrimi nuk është për t’i bërë “biografinë” Kolës, por për të pasqyruar sadopak “Dramën” e jetës së tij e cila shpesh herë i afrohet “tragjedisë”… Në vitin 1974 apo 1975 (në mos gabohem), me që në ato kohë kam punuar në Fierzë, Kolën e kishin arrestuar me një akuzë tepër të randë: “agjitacion e propagandë, dhe tentativë për përmbysjen e Pushtetit Popullor!…”, për të cilën u dënua 10 vjet heqje lirie (dënim minimal). Për “Kalvarin” e burgut nuk kam se çfarë të flas sepse nuk ka folë shumë (ishte njeri i mbyllur në vetvete). Ajo që vlen të theksohet, është ajo ku bashkohen tragjikja me komiken! Kola më thoshte: besoje, o shoku im se vetëm kur kam dalë prej burgut e kam marrë vesht pse më kanë dënue. Kolën e kishin vendosë në një grup “armiqësor” ku kishte tre ushtarakë (oficerë) me sa dij, dy janë pushkatuar ndërsa njëri asht dënuar 15 vjet burg. Për pjestarët tjerë nuk më kujtohet, sa janë dënuar. Sipas të ndjerit Kolë, njeni nga oficerat na i paska shkelur në “kallo” ish Kryetarit të Degës Punëve të mbrendëshme, Feqor Shehut. Në shej hakmarrje për këtë motiv të “dobët” Shehu na paska ndërtuar këtë skenar të shëmtuar. Kola ishte aq i ndershëm dhe i sinqertë sa që nu ka pohuar se jam gadi të pij kafe me të gjithë trupin Gjykues që më ka dënuar, duke përfshirë edhe Prokurorin, dhe më sygjeroi se trupi gjykues ka qenë i detyruar të zbatojë “Skenarin” të cilin Feqor Shehu e kishte përgatitur në sferat më të larta… Kola tregon: Mbasi kishte dalë nga burgu i kishin mohuar të drejtën e ushtrimit të profesionit (si infermier) dhe e kishin caktuar punëtor në Metalike, ku survijohej nga spiunat ordinerë. Dhomën ku kishte banuar në pallat, ja kishin sekuestruar bashkë me mobiljet e arrës ma të preferuarat e kohës. Tragjedia fillon kur i caktojnë banesën (banesë e pabanueshme), një dhomë e errët e plot lagështi, (ballë për ballë me Kishën e Madhe), në formë podrumit ku përbri dhomës, kojshitë e katit të dytë, kishin ndërtuar një thark dhe mbanin një derr në çdo vit… Kësaj lexues i dashtun i thonë: nga burgu – në burg… Megjithëse në atë periudhë punojsha në H/C. e Komanit, çdo javë takohesha me Kolën dhe e vizitoja në “qelinë” e tij, ku era e rëndomët e lagështirës nuk ndryshonte aspak me atë të tuneleve të Hidrocentralit. Kola ishte njeri me vullnet të hekurt, mjaft i mprehtë dhe tepër i durueshëm. Ai kishte njohje të thellë në shumë fusha dhe ishte i aftë me debatuar me njerëz të çdo shtrese, dhe niveli intelektual. Megjithë kokëfortësinë karakteristike, ai dinte me lëshue rrugë. Viti 1992, dhe fitorja e demokracisë të gjithëve na entuziazmoi por Kola nuk rrëmbehej nga emocionet. Ai i shikonte ngjarjet me syrin e analistit. Ai thoshte se 10 vejt burg janë baraz me dy universitete dje vazhdonte: në burg kam pa burra me mendje të hollë, me vullnet të hekurt dhe shpirt kristal. Po nuk dolën këta heroj të vërtetë në drejtimin e institucioneve të shtetit demokratik, demokracia mbetet demagogji. Dhe në fakt, “profecia” e Kolë Tomës, u kthye në një realitet tepër tëhidhur, ku Kola ishte ndër viktimat e para të këtij realiteti dhe mashtrimi të skajshëm. Dy herë në muaj e vizitonja në “qelinë” e tij ku era e rëndomët e lagështirës e përzier me erën e jashtëqitjes së derrit e bënin të pa qëndrueshme dhe të papranueshme praninë në atë ambjent. Megjithëatë Kola ishte i detyruar të mbijetonte në atë atmosferë. Kola ishte njeri me vullnet të hekurt, mjaft i mprehtë dhe tepër i durueshëm. Ai kishte njohje në shumë fusha dhe ishte i aftë me debatuar me njerëz të çdo shtrese dhe niveli kulturor. Ai e ndigjonte partnerin në bisedë me nji durim të admirueshëm, dhe kundërshtimin e bënte me takt. Kishin kaluar tri vjet që në Shqipëri kishte fituar demokracia. Demokracia, demokraci. Por, Kola pa shtëpi (M.B.). Pa dyshim që për të persekutuarit ishin dhanë kontigjente strehimi dhe për shpërndarjen e tyre ishin caktuar komisione të posaçme nga vetë të persekutuarit. Vitet kalonin dhe sëmundja e Kolës avanconte dhe në këto kushte disa herë u detyrua të shtrohet në Sanatorium. Një ditë e pyes Kolën. More Kolë, ku i ke shokët e idealit, ku i ke “vëllezërit” e vuajtjeve? Dhe përgjigja ishte e prerë: Shokët e vuajtjeve po vuajnë si unë, ata që drejtojnë Komisionin e Strehimit kanë qenë “Prapavija” e Sigurimit!… U çudita dhe u revoltova pa masë sa një ditë e ndalova njërin prej tyre, (ishim bashkë me Kolën). Nuk i lashë gja pa i thanë. Bile kujtoi se i kam thanë: Shumë ma respekt kam për ata komunista të cilët kanë punue ndër tunelet e hidrocentraleve se sa për ju spiunët e birucave. Po të mos kishte qenë ndërhyrja e Kolës do të kishim përfunduar në skandal. Kalonin ditët, javët dhe muajt dhe gjendja e Kolës sa vinte e keqësohej. Unë përpiqesha t’i shërbej me të gjithë shpirtin, sa për para, s’kisha as për vete, por edhe sikur të kisha miliona, ai nuk i pranonte. Unë kryeja vetëm shërbimin “Ambulant”, i blija çfarë më porosiste, i merrja ilaçet në farmaci etj. Gjendja e Kolës vazhdimisht po keqësohej dhe shpriti im vuante nga pamundësia për t’i dhënë një ndihmë konkrete për shërimin e tij. Edhe humori (me të cilin shpesh jerë e argëtoja), kishte rënë në vlerat zero. Një mjek i nderuar i cili kishte punuar në Sanatorium, mbasi më dha Recetën e ilaçeve, më tha: I thuaj Kolës të shtrohet sa ma parë sepse pasojat i din ai vetë… Kola nuk pranoi, dhe vazhdoi kurën. Mbas një jave vendosa t’i drejtohem një mjeku me të cilin njihesha prej vitesh, emnin e të cilit do ta citoj (pa lejen e tij). Mjeku në fjalë quhet Namik Kamberi (i mirënjohur nga të gjithë qytetaria shkodrane e më gjerë). Mbasi ia paraqita situatën me ngjyrat ma dramatike, doktori i hypi biçikletës, dhe mbas pesë minutash të dy u gjendëm në dhomën “burg” të Kolë Tomës. Mbasi e prezantova, pashë se në shpirtin human të mjekut t’nderuar po “ndesheshin” dy ndjenja: dhimbja dhe urrejtja. Dhimbja për atë që quhet – “Njeri” dhe urrjetja për atë që quhet “padrejtësi”. Mjeku i nderuar na paskësh qenë “Kryetar i Komisionit Strehimit” pranë Këshillit të Bashkisë. Po citoj thënien e tij në ligjëratë të drejtë: “Ndigjo, Kolë Toma, po ta them në prani të Mark Bregut, se në rast se, paturpësia dhe pa fytyrësia e “vëllezërve” tuaj të vuajtjes, arrinë deri në atë shkallë, që edhe kësaj radhe nuk të japin strehim, të jap fjalën e nderit që do të bëj të pamundurën dhe do të strehoj nga fondi i Bashkisë”. Mbas dy javësh, Kola u sëmur shumë dhe u shtrue në Sanatorium në gjendje tepër të rëndë. U shtrue për të mos dalë ma i gjallë nga ai Sanatorium, ku i kishte shërbyer 12 vjet rresht, vëllait tëtij. Nga ai vend ku me nji shërbim dhe sjellje shembullore ndaj të sëmurëve, kishte “shkrirë” energjitë disa dekada. Kola u nda nga shokët, miqtë dhe të njohurit për të mbetë i paharruar: simbol i karakterit, besës, sakrificës dhe humanizmit. Çdo pranverë një tufë lule mbi varrin e tij. 1. Vetëm pas lirimit nga burgu mëson akuzën pse ishte dënuar. 2. Ja skenari ogurzi i ish Kryetarit të Degës së Punëve të Brendëshme Shkodër, komunistit sadist Feqor Shehu. 3. Pas burgut Kolë Tomës i mohohet e drejta e profesionit. 4. Banesën, mobiljet, gjithçka, Kolë Tomës ia sekuestruan komunistët. 5. Burri që pas burgut politik jetoi në “Thark”. 6. Mjeku Namik Kamberi mes dhimbjes njerëzore dhe urrejtjes antinjerëzore. Nga: Mark Bregu
Sado vonë historia flet Intervistë ekskluzive për “Shqipërinë Etnike” me Z. Viktor Martinin, themeluesin dhe ish – Kryetarin e Shoqatës së ish – të Përndjekurve politikë Shkodër dhe ish – N/Kryetar i Shoqatës Kombëtare në Shqipëri, sot me banim në Boston të SHBA – së, dhënë gazetarit tonë Klajd Kapinova. Pyetje: Z. Viktor ju sapo jeni kthyer nga SHBA. Cili është opinioni juaj i parë për qytetin e vendlindjes dhe vendin tonë dhe çfarë është për ju malli? Përgjigje: Vij me mall, me respekt dhe me dashuri për qytetin tim Shkodrën, ku jam rritur, kam kujtimet e mia të idhta e të ëmbla. Me fol për mallin e emigrantit sot është e tepërt, sepse është i njohur në të gjithë vendin. Ky mall kërcet në çdo derë të shtëpive tona shqiptare. Të gjithë e dinë mungesën e të afërmëve të vet, që ndodhen në emigracion, mallin tonë që kemi për njerëzit e vendin tonë. Njeriu ka emocionet e veta. Është e vështirë të themi fillimisht që të kujtojmë këtu që ndjejmë ne sot, por do të thoja se sa e vështirë është për emigrantin e sidomos për moshat tona. Fillimisht në emigracion kur shkova ishte dimër, e bashkë me këtë dimër unë ndjeja atë stuhinë e egër të shpirtit tim, mallin për largësinë e vendit tim. Për këtë po shprehem me katër vargje të një poezie: “Nuk e njoh këtë erë që fryn, Nuk i njoh këto gjethe që biejnë, Nuk e njoh këtë bubullimë, jo, jo, Nuk më kënaq kurrë e huaja stinë.” Pyetje: Gjatë viteve të burgut politik dhe pas viteve ‘90, ju keni një aktivitet të pasur politik dhe këtë gjë ju e keni pasqyruar edhe në librin tuaj. A mendoni se e keni realizuar gjithçka që ju ndjeni dhe që keni jetuar përmes faqeve të librit “Dëshmoj” (unë, hija dhe vuajtja”? Përgjigje: Po besoj. Në faqet e para të librit, paraqes vuajtjet tona, vuajtjet e familjes time, vuajtjet që përngjajnë në mbarë popullin tonë e në familjen shqiptare. Këtu flas edhe për ëndrrat që kishim nëpër burgje, se një ditë do të vinte dita edhe për ne, që tashmë erdhi. Ngjarjet e Rumanisë që sikurse e kam cekur edhe në libër, ndezën shkëndijat e para. Të gjithjë shpresuam se do të mbërrinim në një demokraci, me një demokraci pa një korrupsion të tillë që ndodhet sot. Në fakt në faqet e librit kam treguar atë politikë prej vitit 1990 – 1993, kur unë i kam shërbyer Shoqatës dhe përmes saj gjithë kombit e popullit shqiptar. Zhgënjimi ishte kaq i madh sa më detyroi që të marr udhën e botës, në një moshë të tillë, ku është e vështirë, sepse një fizik i ri (po të marrim një shembull në naturë) se kudo që ta mbjellësh ai mbin, por të marrim një lis të madh (krahasuar me moshën time), ta mbjellësh në një tokë pjellore është e vështirë që të lëshojë rrënjë e gjelbërim. Jam munduar në emigracion të jap atë kontributin tim për një demokraci, e cila me keqardhje them, se demokracia shqiptare këtu ende nuk ka shkelur shkallën e parë. Ndoshta ky është një aspekt se mbas një diktature të madhe lind edhe korrupsioni. Uroj që së shpejti shqipëtarët të mund të mbërrijnë në shkallën e parë të demokracisë. Përfundimin e librit kur e kam shkruar (nuk është shumë e lehtë) duke u menduar mirë se është më e dobishme që të largohemi prej fanatizmit partiak, fetar e krahinor, pengesë e madhe për të çuar atje ku duhet një komb. Dikujt mund t’i duket e çuditshme, kur them duhet t’i bindim fajtorët tonë që kjenë e ta dëgjojnë. Por kjo ka një domethënie e rrethanë që shumë kush nuk din ta zbërthejnë. Të gjithë së bashku, n.q. se nuk punojmë për të mirën e këtij vendi është e kotë që të mihim të gjithë në ujë. Pra duhet një kompromis. Kështu ish – komunistët bëjnë një pjesë të mirë të vendit tonë, e unë mendoj, sikur në takimin që kisha me ish – Kryeministrin Z. Pandeli Majko në Pierfor në Boston, i shtriva dorën dhe i thashë, sikur shtrëngimi i duarve tona të bëhej në mes të palëve ekstremiste të djathtës e të majtës do t’u quante një kompromis i turpshëm, se ai përfaqësonte socializmin dhe unë përfaqësoja pak a shumë të djathtën, e cila sot është e sakatuar në vendin tonë. Nuk mund ta quaj të djathtë kur brenda saj ndodhen Kuajt e Trojës, si: Abdi Baleta me shokë. E djathta duhet ta kuptojë mirë antikomunisti do të thotë antikomunizëm e jo kompromis të turpshëm e vetjak me komunzimin. Nuk them që të kemi luftë klasore me ato, por nga ideologjia jemi plotësisht kundër. Të bëjmë mentalitetin e vrigjër të së djathtës dhe jo shartim me ish – komunistët që janë brenda. Këtyre që janë përzier me të djathtën duhet t’i trembemi e të marrim shembull prej Kalit të Trojës. Po ato pasoja që kishte Troja prej Kalit të Trojës, ka e djathta sot prej atyre që s’kanë qenë e s’e kan njohur të djathtën asnjëherë veçse e kanë sakatuar tash 47 vjet rresht. Pra sikurse i kam thënë edhe Z. Pandeli Majkos (se dolme par prej teme) çdo kompromis, kur ai është i përjashtuar prej interesave personale duhet të quhet i shejtë për t’i shërbyer këtij populli shumë të vuajtur. Është ngopur ky popull me premtimet e partive, gazetat abuzive, me fjalime dhe se premtimi më i bukur i çdo lideri ose përfaqësuesi më Parlament është të mbajnë fjalën. Dëshiroj me gjithë mish e shpirt që ky popull të kalojë këtë fazë të trishtuar sa më shpejt. Pyetje: A besoni se mund të realizohen kaq pastër idetë tuaja, duke përfshi kompromisin për të cilin ju flisni? Përgjigje: Unë mendoj se po. Jetuam për 47 vjet luftën e klasave, formula më çnjerëzore e këtij fundshekulli e cila nuk pushoi as me ardhjen në fuqi të PD, sepse të gjithë ata nëpunës më të vegjël prej administratës e aristokracisë së kuqe e deri tek komunisti i thjeshtë u dëbuan prej pune, me një fjalë u persekutuan për idetë politike. Kjo do të thotë “luftë klasash”. Po të njëjtën gjë bëri edhe PS, pra hoqi administratën e PD. Pra “lufta e klasave” në Shqipëri ekziston në forma të ndryshme. Do të ishte më mirë me formulue pyetjen: Pse rrjedh kjo? Sepse ne akoma nuk jemi në gjendje me bindë armiqtë tanë, se nuk jemi të rrezikshëm për to, nuk duam t’i eleminojmë fizikisht, nuk duam t’i dëmtojmë më shumë se ç’janë moralisht. Ne duhet t’i bindim ata se duam të ndërtojmë Atdheun të gjithë së bashku. N.q.s. unë arrij që t’i heq frikën nuk ka pse të më ketë frikë, n.q.s. po ashtu edhe ai punon e më bind mua nuk kam pse me i pasë frikë atëhere llogoret e kundërta janë të kota. Këtu duhet të mendojmë për një popull që pret prej nesh. Mos të harrojmë se dikush ka bukën, dikush s’e ka atë, dikush ka miliona e dikush kërcet me lista pranë furrtarit. Pyetje: Çfarë ju respektoni më tepër? Përgjigje: Respektoj më shumë lirinë e mendimit, e mbi të gjitha respektimin e votes pa abuzime të shtypit dhe të shfaqjes së ideve. Jo siç thuhej dikur “pa frikë e pa ndrojtje”, por me të vërtetë pa frikë e pa ndrojtje. Askush nuk mund të ketë frikë për me thanë atë që ndjen, askush nuk duhet me pasë frikë me shkru atë çfarë di. Mos të pengohet askush tek fanatizmi, që jo pse shkrueve në këtë gazetë apo fole në këtë stacion. Duke filluar nga vetja ime duhet të jemi të lirë. Faqet e gazetave por mua janë një letër e bardhë, stacionet e televizionit janë një shfaqje e mendimeve të mia dhe i falenderoj ato që m’i ofrojnë ato. Gjithkush mund të jetë përgjegjës për çfarë flet e për çfarë shkruan. Në SHBA nuk ekziston kjo pyetje: “Në cilën gazetë shrkuve apo në cilin stacion televiziv fole”?, por së para ligjit je shumë përgjegjës për çfarë shkruan e për çfarë flet. Kësaj duhet t’i përqendrohemi ne, ndërgjegjes dhe kërkush të mos shkruajë për interesa personale dhe kërkush të mos shitet për të falë për çka s’është e arsyeshme e diktohet prej të tjerëve. Pyetje: Prej 8 vjetësh ju tashmë jeni i sistemuar në Boston të SHBA. A keni pasur mbështetje në diasporën shqiptare dhe nga shtetas amerikanë si emigrant i ri? Përgjigje: Kam gjetur mbështetje të plotë si prej shqiptarëve, edhe prej të huajve nënështetas amerikanë. Fillimisht e kam filluar me lot ndër sy bashkë me gruan time emigracionin. Kisha shumë pak dollarë në xhep. Kjo ishte siç i thashë gruas (kur u nisëm) një aventurë në pleqëri. Megjithatë në New York, po kam rastin t’i shpreh mirënjohjen time, atë çka më ka munguar për arsye të ndryshme në libër Tom Mrijaj një fisniku kosovar, i cili së bashku me të shoqen dhe fëmijë e tij na kanë hapur shtëpinë e vet, që ende nuk kishin shkuar vetë në atë shtëpi për të banue dhe për një muaj e gjysmë na kanë lënë aty brenda pa paguar qera dhe me të gjitha ushqimet e tyre. Me dashamirësinë e tyre plot zemër të pastër, me vullnetin e mirë që e kuptonin gjendjen shpirtërore tonën për të na lehtësuar. Kam qëndruar në New York dhe jam kthyer tek njerëzit e mi në Boston. Por edhe atje kanë dalë njerëz të cilët më kanë ndihmuar. Kështu mund të përmendi një grua Zj. Marie Polveri me burrin e saj Aleksandër Polveri, me nënshtetësi amerikane, por me origjinë italiane e cila na ka afruar në shtëpinë e vet dhe na është një mësuese e vërtetë. Pas vdekjes së të shoqit Zj. Marije Polveri (që vdiq para 2 muajve) jetuam në shtëpinë e saj. Ajo na u bë një mësuese e gjuhës angleze dhe zakoneve amerikane. Ne kishim nevojë me kërcitë në derën e dyqanit ku blehej bukë, të cilën nuk e dinim. Ajo na i mësoi të gjitha dhe i jemi shumë mirënjohës unë dhe gruaja ime, sepse për Tom Mrijaj dhe shpirtin e tij fisnik nuk është e nevojshme për t’i bërë elozhe, sepse shqiptari së fundi e ka për borxh me ndihmue shqiptarin, por një të huaji i detyrohemi shumë. Gjithashut kam rastin me i shprehë mirënjohjen e madhe Mirelen Zapata, e cila punoi në Sigurimet Shoqërore me krahasue me postin e saj në Shqipëri, e cila është kujdesur për sistemimin e çdo gjëje që kemi pasur nevojë. Gjatë 8 vjetëve i jemi shumë mirënjohëse kësaj gruaje dhe kemi një miqësi familjare, sepse një ose dy herë në javë ne shkëmbejmë kafe tek njëri – tjetri. Mos të harrojmë thënien e njerëzve të mëdhej, kur thojnë: “Me vra një njeri mund të kesh rrethana, por edhe me abuzue ndoshta në botën e moralit mund të kesh ndonjë rrethanë, edhe me vjedh mund të kesh ndonjë rrethanë, por të jesh pa bukë ndoshta detyrohesh me vjedhë ndonjë kafshatë bukë, por të mos jesh mirënjohës ndaj atyre që të ndihmojnë në jetë është krimi më i madh.” Kjo nuk duhet të ekzistojë tek asnjë shqiptar. Pyetje: Gjatë bisedave të shumta që kemi zhvilluar bashkë ju përmendni shpesh një njeri në moshën 101 vjeçare që quhet Piter Minnai. Çfarë mund të thoni diçka të shumë për të? Përgjigje: Është i vetmi njeri që mund ta quaj të jashtëzakonshëm Z. Piter Minnai, sepse në moshën 101 vjeç “në nëntor 2001”, ka freskinë e një djali të ri, për sa i përket kujtesës, nis makinën e tij në express mbi 70 milje në orë. Të tërheq vëmendjen pse është i etshëm për ta shkruar historinë pa shtrembërime. Njerëzit kërkojnë nganjëherë nëpër letra edhe këto letra i deformojmë sipas dëshirave të tyre, por habitem pse historianët e Shqipërisë nuk mbërrijnë tek vetë historia. Historia është ai që e jeton historinë, është ai që ka meritën që nuk e shtrembëron atë, por e paraqet atë ashtu siç është e zezë apo e bardhë. Pa dashur për të hyrë në thellësi për pikpamjet e tij po flas për personalitetin dhe karierën artistike. Në moshën 21 vjeçare iku nga Shqipëria dhe arriti në SHBA. Fillimisht punoi në Fabrikën e Këpucëve dhe në disa fabrika të tjera të vogla. Më vonë kreu shkollën në balet maestro i njohur i baletit klasik në Boston dhe në të gjithë SHBA – në me turnetë e tij. Ai hapi edhe një restorant. Gjëja që të habit më shumë është se kundërshtarët e tij për ambicje të ndryshme e quajnë grekofon. Gjatë 8 vjetëve nuk munda të zbuloj se në shpirtin e tij të jetë grekofon. Faktet tregojnë se në albumin e tij ku Piteri ruan kujtimet e tij të baletit me artistët më të mëdhenj të botës së baletit, me rus, amerikanë, anglezë etj., kishte mundësi të fejohej ose sikur të ishte grekofon sa e paraqesin kundërshtarët e tij, do të shkonte që të martohej në Greqi, me një greke, por ky zgjodhi për fatin e tij një bashkëatdhetare e bashkëqytetare të tij nga Korça. Gjithmonë në makinën e tij nuk hiqet flamuri shqiptar. Flet për Shqipërinë me pastërti dhe respekt të thellë. Ai është mik i presidentëve të ndryshëm të Amerikës dhe i senatorëve, duke mbërritur deri tek Bushi dhe paraardhësit e tij. Të habit kujtesa e tij e freskët, sikurse këtë gjë e shihni edhe në librin që ju dhurova me titull kuptimplotë “Për Shqipërinë”. Ai paraqet të gjitha pikpamjet e tij morale, politike dhe shoqërore. Është bashkëkohor i Nolit dhe i Konicës dhe ka qëndruar me to dhe askush më mirë se Z. Piter Minnar – i nuk i njeh më mirë marrëdhëniet dhe aftësitë e Nolit dhe Konicës. Pyetje: Thuhet shpesh në mediat shqiptare brenda dhe jashtë vendit në diasporë të Amerikës se F. S. Noli ka përvetësuar dy veprat e Konicës. Meqenëse ju jeni mik i Z. Piter a mund të na sqaroni se si qëndron e vërteta, mbai Z. Piter Minnar – i është bashkëkohës i dy personaliteteve shqiptare në Amerikë? Përgjigje: Po. Për të përcaktuar të vërtetën duhen studime të njerëzve kopetentë. Nuk mund të përcaktojmë se cila është e vërteta, por ne mund të themi se çfarë thotë Z. Piter Minnar – i dhe se ku bazohet Z. Piter. Në “Albumin 2” të F. S. Nolit i cili nuk është botuar kurrë në Shqipëri sepse brenda këtij “Albumi” ndodhen edhe personalitetet e tjera që regjimi komunist ka mohuar aftësitë e tyre; si Konica, Çekrezi, Dakos etj., Është diçka tjetër që të tërheq vëmendjen në faqet e “Albumi 2” të Nolit akuzon Luigj Gurakuqin për ardhjen e Ambasadës Ruse në Shqipëri për arsye intrige se desh të njolloste Nolin me ngjyrën e kuqe (megjithëse Noli ishte kuq e ndezur). Për ngjyrën e kuqe është e qartë fakti se Noli ishte shef i propagandës komuniste të Ballkanit të Kominternit dhe si i tillë u ftua në 10 vjetorin e Revolucionit rus, ku fjalimi i tij është përmendur disa herë në sistemin enverist, ku thotë: “i erdhi fundi bejlerëve, agallarëve dhe kapitalizmit dhe do t’ju presim kokat me drapër dhe do t’i shtypim me çekan.” Sa shprehje e denjë për një njeri që më vonë do të bëhej si Kryepeshkop. Është e çuditshme se në “Albumin 2”, Qerim Panariti që ishte sekretar i Nolit për 30 vjet me radhë, kur flet për karierën letrare, (nuk duhet t’i rrëshqasë lexuesit e jo më studiuesit) sikurse janë Nasho Jorgaqi dhe Viron Koka e disa historianëve të tjerë) pse nuk përmendet titulli i “doktorit” edhe pse nuk përmenden në karierën letrare të tij “Revolucioni Frëng, Bethoveni” dhe “Skënderbej” me të cilat Noli mori doktoraturën, por përkundrazi ata ose s’kishin dashtë të paraqesin të vërtetën se s’jua ka lejuar ndërgjegja për të shkruar titujt e doktorit siç thotë vetë Qerim Panariti, që betohet Z. Piter Minnar – i që ma ka thënë, por thotë: “Vendi nuk ma lejon që të shkruajmë veprat një e nga një, por këtë detyrë tjetër duhet tjetër kush ta rishikojë në të ardhmen.” A nuk do të zinte më pak vend trajtimi i kësaj pike. Doktoraturën Noli e mori me “Revolucioni Frëng, Bethoven” dhe “Skënderbej”. Z. Piter Minnar – i (Petraq Minai) është thënë edhe në intervistat e tij ky aspekt: “Se kur e pyeta Qerim Panaritin (me të cilin kishte disi miqësi) më tha Z. Piter, nuk munda t’i jap kredi sepse kur erdha në Washington D.C., bibloteka e Konicës për arsye financiare (pse s’mund të rrinte atje) u pru në Kishën e Shën Gjergjit. Edhe unë kisha parë dy dorëshkrimet e tij; “Revolucioni Frëng, Bethoven” dhe “Skënderbej” dhe pasi unë u shtrova në spital, unë çova gruan time për t’i kërkuar, por Noli ishte përgjegjë: “Nuk i kam parë këto dy dorëshkrime” dhe pas pesë vjetësh, mbas vdekjes së Konicës u botuan me emrin e Fan Stilian Noli, megjithëse Z. Vitor Koka thotë: “Të ishte ashtu siç thoni ju liliputët, Konica do ta kishte hedhur në gjyq.” Sa keq më vjen për këtë “historian”, ose “profesor”, që nuk din se Konica kishte 5 vjet që kishte vdekur dhe nuk kishte ku a merrte Nolin për ta hedhur në gjyq. Ndoshta në jetën e përtejme mund ta ketë bërë këtë gjë, por kujtojmë se në atë kohë Konica i madh kishte mbydhur sytë. Po ne mund të themi edhe diçka tjetër megjithëse është jashtë pyetjes. Çfarë i shërben Noli kishës Ortodokse që e çojnë në qiell? Në “Albumin 2” ju keni për ta lexuar me sytë tuaj ku thuhet: “Noli nuk ishte budalla si priftërinjtë e tjerë të besonte në jetën e përjetshme, pra të predikonte për jetën e përjetshme. Noli nuk e besonte Krishtin e lindur prej Virgjërës Mari, por prej një martese të zakonshme, si një njeri u zgjuar, që desht të çlironte popullin e Izraelit nga sundimi roman.” Nuk është ndonjë zbulim i ri që të themi sot që Noli ishte ateist. Çfarë deshti Noli pra me pikëpamje ateiste që u vetëshpall Kryepeshkop?! Noli i shërbei vetvetes si ateist apo Kishës Ortodokse? Pse të thuash nuk besonte në lindjen e Krishtit prej Virgjëres Mari, ti nuk mund të quhesh as kristian në këtë pikpamje. Unë kisha për të thënë që i shërbeu vetes më shumë se sa Kishës Ortodokse. Pyetje: Më keni treguar një aspekt për historianin prof. Thanas Gjika në Piefor në Boston në një miting që ju kishit. Ju lutem a mund të ndriçoni për lexuesit e gazetës sonë këtë histori interesante që ju ka ngjarë ju? Përgjigje: Me Zotin pro. Thanas Gjikën është prezantimi më interesant dhe më i befasueshëm në jetën time. Ishim në Pierfor në një miting dhe mbas një fjale që mbajti profesori kisha rastin tëmbaj edhe unë fjalën time në atë mbledhje. Pas tubimit me plot respekt për një profesor me titull si historian shkova të prezantohem, për respektin e tij dhe për kënaqësinë time. I thashë quhem Viktor Martini. Fjala e parë e tij ishte: “Nuk hidhet Noli poshtë.” Buzëqesha dhe i thashë n.q.s. kemi argumenta pse të mos e hedhim edhe Zotin poshtë?! Të ulemi në tavolinën e rrumbullakët dhe të flasim pa fanatizëm. Të shohim se si qëndrojnë punët. U ulën në tavolinë dhe i mora leje që t’i bëj dy – tri pyetje. Përgjigja ishte me kënaqësi. Deshta, t’ju pyes, penda juaj si historian dhe shkrimtar ishte drejtuar prej ndërgjegjes suaj apo prej diktatorit? Përgjigja e profesorit ishte: “Tërësisht prej diktatorit”. Kishit ju mundësi si historian dhe shkrimtar për atë çfarë shkruanit të ishit vetë të vetdijshëm, se këto janë të vërteta? Ishit ju të lejuar të gërmini atje ku ndodheshin sekretet e diasporës ose të njerëzve që ju shkruani për to?! Ishit të lirë ju të takoheshit me personalitetet e diasporës e me pjestarët e asaj historie për të cilën ju shkruanit? Absolutisht përgjigja ishte JO. Atëhere unë vazhdova dhe i thashë: atëhere penda juaj ishte drejtuar prej diktatorit, mundësitë nuk i kishit për të njohur të vërtetën, për atë çka ju shkruanit?! Atëhere Zoti profesor për çfarë duhet t’ju duartrokasim, për atë që shkruat pa e njohur, për atë që e shkruat pa ndëgjegje?! Atëhere ju jeni gjysmakë në shkrimet tuaja dhe si gjysmakë i keni bërë shumë dëm popullit shqiptar, pse për arsyet tuaja, për të jetuar apo për të mbijetuar keni paraqitë si të denjë diktatorët në sy të botës, si të denjë me qeverisë popullin shqiptar. Unë i kam bërë shumë më pak (që quhem inferiori juaj, sepse nuk kam ndonjë titull) dhe jam i vetdijshëm se nuk mund të di, nuk e njoh historinë dhe s’kam si shkruaj me atë guxim pa e njohur siç shkruat ju, nuk i kam bërë ndonjë dëm kombit. Por kisha për të lutur Zotin profesor që tashti që i keni mundësitë për të kontaktuar me njerëzit që e njohin historinë mos ngurroni, se historia nuk është e shkruar në Pierfor (Boston), historia shkruhet tek njerëzit që e jetojnë. Në Pierfor shkruhet menyja e ushqimeve, në Pierfor mbushet barku, por nuk pasurohet truri si historian. Po këtë këshillë kisha dëshirë t’ia transmetonit nëpërmjet intervistës sime të gjithë intelektualëve shqiptarë, historianëve dhe studiuesve. Ata janë plotësisht të aftë, por janë shumë më të aftë duke korrigjuar vetveten, duke bërë një operacion në ndërgjegjen e tyre, duke pohuar, sikurse pohoi prof. Thanas Gjika: “Që penda jonë ishte e drejtuar prej diktatorit, dhe nuk kishim asnjë mundësi për të njohur të vërtetën atje ku ishte e vërteta.” Ky është mesazhi im që i drejtohet intelektualëve shqiptarë të Shqipërisë, sidomos shkrimtarëve dhe talenteve të reja. Mos gaboni rëndë të shkruani pa njohur historinë e personave, mos gaboni të shkruani historinë pa kontaktuar kur të keni favorin për të kontaktuar me njerëzit që e jetuan historinë. Ajo është historia vetë, sepse në gazeta dhe shumë herë nëpër libra ajo shtrembërohet keqas. Historia flet një ditë, ajo është e pamëshirshme. Pyetje: Çfarë është Amerika për emigrantin e ri? Përgjigje: Ta konsiderojmë botën një piramidë të madhe, maja e së cilës është Amerika. Njeriu gjen qetësinë, gjëja më e çmuar, ku përjashtohet diskriminimi ndaj çdo ngjyre, besimi dhe ideje. Këtu bëhet realitet realizimi i të gjithë aftësive tuaja pa asnjë pengesë, vendi i mundësive të mëdha. Fillimisht emigranti në majën e kësaj piramide trulloset dhe pëson një zhgënjim, duke thënë: “O Amerika nuk është ajo që kam menduar”. Së dyti fillon stabilizimi dhe së fundi përsëri zhgënjim për zhgënjimin. Amerika ishte ajo që mendova fillimisht, kulmi i demokracisë botërore. Respektojeni atë që t’ju respektojë. Pyetje: Së shpejti do të largoheni nga Shqipëria dhe vendlindja juaj Shkodra. Cilat janë fjalët e formulimit të mesazhit tuaj drejtuar shqiptarëve? Përgjigje: Largohem me shumë nostalgji nga vendi e qyteti im. Mesazhi im që i drejtohem popullit të thjeshtë shqiptar e sidomos personaliteteve që u mungon personaliteti është që të heqin ambicien e kolltukut, të heqin shtymjen e bërrylave prej të drejtave trashëgimore si shqiptarë. Mos të lozin lojën kaladibranshe në kurriz të një populli të pafajshëm, i cili pret dritë, ujë e rrugë për të mos thyer qafën nëpër gropat e qytetit tonë e Shqipërisë. E së fundi, i uroj popullit tonë sikurse thotë një fjalë e urtë e P. Gjergj Fishtës: “Hiq kaun e mos ven ligj, kena mbetë si dhent pa grigjë”. Megjithëse është pak e rëndë, ajo që popullit shqiptar i uroj me gjithë shpirt është shkapërcimi i krizave që po kalon sot, nga partitë e ndryshme politike, i uroj me gjithë shpirt që të ketë të paktën ata të drejta që të mbrohet, sikurse mbrohet një qen në Amerikë. Kështu potë shkelim mbi një qen në SHBA, do të duhet të kalosh nëpër disa seanca gjyqësore, e rrallë ndodh që të mund të shpëtosh pa paguar gjoba të mëdha ndaj atij qeni. Kjo është sot për sot e drejta më elementare, që këtu nuk ekziston as sa e një qeni në Amerikë. Z. Viktor ju falemnderit për bisedën e ngrohtë dhe ju uroj suksese kudo që të jeni dhe sidomos në Amerikë. Intervistoi Klajd Kapinova
Një çertifikatë në ambasadën shqiptare në Romë, shitet 500. 000 lireta – Nga e dërguara jonë në Romë Fatime Kulli – 1. Shumë emigrantë shqiptarë në Itali ndjehen të fyer, të përbuzur, të poshtëruar, vetëm e vetëm se janë Albanez. 2. Në Romë ambasada të mbyll derën, të kërkon para, të thotë hapur se s’punon për shqiptarët, por për diplomacinë e shtetit. 3. Në Bari nuk të pret fare konsulli. Na priti vetëm shoferi i tij me të dashurën e fundit, pasi edhe shoferi dashnoren e ndërronte çdo javë. Eh, shqiptarëve kurrë s’i janë sosur hallet, edhe pse jetojnë në “botën e madhe të qytetërimit”. Shfrytëzohen deri në maksimum, rinia dhe krahu i tyre, megjithatë “rrëzëlliten” në heshtjen vetmitare, sepse në Itali, të paktën punojnë dhe fitojnë diçka, kurse në Shqipëri s’ka punë, s’ka drita, s’ka ujë dhe më e rëndësishmja, s’ka siguri për jetën. S’ka ditë që mediat vizive dhe elektronike s’japin njoftime për kronikat e zeza (jo vdekje natyrale, por vrasje makabre). A thua se në Shqipëri s’ka ndodhur asgjë?! Vazhdon normaliteti i zymtë i së përditëshmes, dhe ne jemi mësuar të adaptohemi verbërisht… Do të na vijë edhe ne vdekja, një ditë sapo të na çukisë pas veshit “alarmi” kobzi… E megjithatë këto janë problemet tona “të brendëshme” në Shqipëri që dimë t’i kollonisim vetë me njëri – tjetrin, dhe “s’duam” t’i bëjmë publike, që të kënaqim “armiqtë” me “mrekullitë” tona. Por do desha të ndalesha përtej brigjeve të Adriatikut e Jonit. Gjatë shërbimit që pata në Itali (kohët e fundit), takova shumë emigrantë të legalizuar që jetonin atje me familjet e tyre prej disa vitesh, por edhe shumë shqiptarë të palegalizuar, që kishin disa vjet aty dhe s’u kishte buzëqeshur fati për të marrë “emrin” emigrant. Dhe kjo është pikërisht faqja e errët e medaljes. Ishim të shqetësuar për fatet e tyre, se ç’do të bëhej me ta. Ndjeheshin të fyer, të përbuzur, të poshtëruar nga autoritetet italiane, vetëm e vetëm se janë Albanez. Por askërkush s’kujtohet për ta… Një grup të rinjsh nga Shkodra, Lezha, Mati etj., shumica e tyre me arsim të mesëm e të lartë, punonin në zonën e Pulias (në jug të Italisë). Gentian K. kishte dy vjet që kishte mbaruar studimet për mjekësi dhe vilte ullinj në Akua – Viva. E shumë të tjerë bënin nga punët më të rëndomta, vetëm e vetëm për të siguruar “statusin” e lejes së qëndrimit atje. – Jemi të shqetësuar – thanë ata, pasi këtu pa dokumenta na trajtojnë si skllevër. – Pronarët kanë interesat e tyre që na mbajnë në punë, pasi ata fitojnë shumë prej nesh dhe na paguajnë sa të duan ata. Një emigrant nga fshatrat e Shkodrës tregon se – kam 6 muaj që më kanë vjedhë dokumentat dhe shkoj në ambasadën Shqiptare në Romë, për të marrë një çertifikatë identifikimi. Është me të vërtetë një tmerr i pashoq. Kam shkuar mbi 10 herë, duke lënë punën dhe harxhuar një grusht para (për udhëtimin) dhe më në fund e mora me një çmim shumë të kripur, prej 500. 000 liretash. Dhe po të kërkojmë ndonjë gjë tjetër, na mbyllin derën, shkoni në Shqipëri nga thonë, sepse ne s’jemi për ju, por për diplomaci shtetërore. Një emigrant tjetër thotë: – Shkojmë në konsullatën shqiptare në Bari. Konsulli s’pret fare. Na pret shoferi i tij, nëpër kafene (për t’i paguar ç’ka pinë) ai me të dashurat që i ndërron çdo javë. – S’kemi ku të vemi, as të kërkojmë çka na takon – thotë një familjar tjetër se na ndjek nga pas “damka” – Albanez. – Më mirë se në vendin tënd, s’ka – vazhdon e shoqja e emigrantit nga Mirdita por ç’ti bësh që Shqipërinë vazhdojnë ta kafshojnë si qentë e tërbuar, politikanët tanë, që s’i ka mbetur më asnjë ndjesi njerëzore. Lehin e lehin, kush të zërë kolltuqet i pari dhe askush s’mendon për shtetasit e tyre. … Dhe largohemi nga Italia me një “mal” të rëndë në shpirt, që s’e shpon as dhimbja njerëzore, qytetare, shqiptare. …Eci dhe kredhja e mendimit më grëvisht arsyen… – Mirë se s’na llogarisin për njerëz, por të paktën të na llogarisin si kafshë, se kafshët janë më të “privilegjuar” sikurse nëpër botë, (të paktën në Itali), ku “pronarët” e qenve i donin ata më shumë se njerëzit. I nxirrnin në shëtitje, i jepnin ushqim të konservuar (të shtrenjtë) kishin mjek privat, dhe mbroheshin me ligj në kushtetutë. Nga Fatime Kulli
Fejzi Gushta 1. Rozafa Mbi dallgët e kohrave plot humbje e trofe, si një lembe Ilire lundron Rozafa… Ja mbi dyrekët e thyera nga betejat Tani fluturojnë vetëm zogjët e hutuar të legjendave
2. Ky qytet Ky qytet dhe pse me mure të shkruara si një tempull i shejt’ është emblema e fatalitetit!… Dhe nuk mund të jetë ndryshe ky qytet kurë lodrat e fëmijëve tanë janë armët e vërteta.
4. Metamorfoza Ju shokët e djeshëm borgjezët e sotëm jeni! Kurse ne, Ah ne, mbetëm proletare e të përbuzur. Ju përsëri sundimtar me privilegje e vila si Qezarët e Romës, me trikline dhe orgji, Puro e votka “Gorbaçov” të sjellura enkas nga katovica e Polonisë për dreqin e kuq a për dreqin e zi!
5. Treni – Njeri Mbi shinat e meridianëve Shqipëria – Treni i urisë, dhe i mjerimit!
Dhe ikën ky tren me klithma si një hamball gjigand me një thikë në bri. Ikën ky tren me mijra gjymtyrë me mijra koka, sy gojë duke gulçuar. E pra nuk është përbindësh por “Tren – Njeri”… Që ikën duke tmerruar stacionet e botës!
6. Roza Albaneze “Varroseni këtu!…” (“Si signor Maresiale.”) “Një prostitut si Roza Albaneze nuk është e mirpritur në varrezat komunale.”
“Varroseni këtu Në barrakën e saj prej lotësh!…” I murosni dritaret, portën, Vini dhe një kryq mbi çati… U bini kombanave, mos e kurseni dhe një meshë. Pushoftë në paqë, Roza Albaneze!” (si signor Maresciale.) – Amen!
Satira Mbaj unë, nuk mban shala!? Që të plas, më vjen – thosh Kali tek ngjitej lart nga mali, – Ky pronari budalla mbi shalë qeshet ha, ha, ha ç’heq kurrizi im s’kupton veçse shalën ledhaton, e dinë gjithë tek mëhalla se mbaj unë, e nuk mban shala?!
S’e kuptoj, s’kuptoj vërtetë?! – Se kuptoj, s’kuptoj vërtet pse më shajnë në këtë jetë, pesha mbaj se s’i ngre dot prap më thonë: – Ik mbushu Rrotë?!
Flas unë apo flet goja?! – Ç’faj kam unë – thosh fytyra, se ndrroj poza, se ndrroj ngjyra, herë si dita, herë si nata, si ta lyp “situata” pale thonë të doli boja – Vallë flas unë, apo flet goja?!
Brez pas brezi Zogu vezën kur e pa, plot habi pulës i tha: – Moj nënë është e vërtetë brenda saj kam qenë vetë?! Në çast flet baba këndezi: – Kështu Bujar Ferhati
Dhunohet daja i Feriz Ramizit në Shipal të Mitrovicës Problemet e luftës në Kosovë kanë lënë gjurmë të hidhura. Dhe, shqiptarët kosovarë në jo pak raste kanë qenë mes dy zjarreve, mes përpjekjeve për liri e të drejta njerëzore dhëmb për dhëmb me serbët dhe UÇK – së, formula e së cilës ndoshta duhet parë më me shumë kujdes nga organizmat ndërkombëtare, sidomos sot pas afro dy vjetëve dhe për faktin që krimineli Sllobodan Millosheviç është në dyert e Tribunalit të Hagës. Eh, një ditë fatkeqe ka qenë e hëna e 20 dhjetorit 1999 për familjen e Ruzhdi Sejdiut në Shipal të Mitrovicës. Nga ora 22 e 15 minuta, deri në orën 23 e 30 minuta, një grup ushtarakësh prej 7 vetësh, të veshur me rroba të UÇK – së dhe të armatosur me kallashnikov, madje edhe të maskuar. Kanë bër një kontroll të imët e të rrëmujshëm, duke terrorizuar familjen. Siaps Ruzhdi Sejdiut, ata kërkonin me çdo kusht armën dhe municionin që nipi i tij Feriz Ramizi nga Suhadolli, i kishte humbur gjatë shërbimit në radhët e UÇK – së! Ata shpreheshin se Ferizi armën nuk e ka humbur, por e ka fshehur për të sabotuar aksionet e UÇK – së gjatë luftës në Kosovë, e me që ka ardhur shpesh tek ju, patjetër duhet ta dini se ku e ka lënë. Kështu, në këtë provokim banal, Ruzhdi Sejdiu, deklaron për gazetën “Shqipëria Etnike”, se m’i kanë tranu fëmijët me sjelljet e tyre të vrazhda duke i kërcënuar me armë për ta vrarë atë dhe të shoqen duke i kërcënuar me fjalët: “Kështu do ta pësojnë të gjithë ata që i ndihmuan dezertorët dhe ti bëji të fala Ferizit, pasi as për të as për familjen e tij nuk do të ketë më vend në Kosovë. Edhe në Hënë në shkoftë do ta gjejmë e do ta vrasim”. E, Ruzhdi Sejdiu tregon se ka përshtypjen se po t’ja gjenin atë armë në shtëpi, ata shtatë ushtarakë do ta vrisnin pa dhimbje atë dhe gruan e tij. E në të vërtetë Feriz Ramizi, ish luftëtar i UÇK – së, i kish treguar dajos së vet Ruzhdisë se armën ia kishin vjedhur shokët e vet të UÇK – së, gjithnjë sipas dyshimit. Po edhe në mos qoftë ashtu, ai aty nga fillimi i tetorit 1998 armën e kish humbur. E, Ruzhdiu thotë se në fund të fundit ai kurrsesi nuk ka asnjë farë faji dhe kuptonte egërsinë e ushtrimit të kontrollit dhe gjuhës e veprimeve të dhunshme, pasi ai është shqiptar dhe atdhedashës. Pra kjo egërsi dhune e detyron edhe Ruzhdi Sejdiun ta braktisë tokën e shtrenjtë kosovare, vetëm për ta shpëtuar jetën e vet, e të familjes. Ai, me lot në sy e zemër të thyer tregon se nuk ka ndërmend të qëndrojnë në Kosovë, pasi nuk don të vritet e ti lënë femijët jetima. Ai shton se edhe nipit të tij, Feriz Ramizit i ka thënë që të mos ia marrë Zoti mendjen e me kthye i gjallë në Kosovë, pasi menjëherë kanë me e vra UÇK – ja, si dhe shumë të tjerë që kanë vrarë deri më sot. Nga Gani Bekimi
Odiseja e kosovarit Lazer Guraj nga Ramoci Njihen botërisht masakrat e bishës serbe mbi popullin e pafajshëm kosovar. Ato janë model i krimeve dhe kështu kanë qenë gjithherë, paçka se 20 vitet e fundit janë tashur e shumuar. Kështu, në fillim të masakrave gjakatare të vitit 1994, shqiptari Lazër Guraj, i datëlindjes 02. 02. 1965 nga komuna Ramoc, pasi survejohet, akuzohet nga milicia serbe si anëtar i Lidhjes Demokratike. Si veprimtar i tillë, ai burgoset me 1994, me 1996 dhe 1997 me akuzën absurde gjoja për armëmbajtje pa leje dhe veprimtar i UÇK – së. Kur populli kosovar u masakrua me 1998 Lazri dhe familja e tij dhunohen, madje arrestohet për disa ditë në burg. Lazer Guraj me atë rast lirohet me kushtin e vetëm që të tregojë, pra të dekonspirojë organizatorët e UÇK – së. Me këtë rast largohet nga shtëpia duke e lënë të shoqen Gjelinë dhe djalin Kristjan, por ama nuk merr pjesë as në UÇK – në. Një Odise e vërtetë. Milicia serbe rrit represionin mbi familjen e Lazrit dhe sidomos gruas së tij që ishte edhe shtatzënë. E ngjarja kobzezë kërciti shpejt. Në marsin e vitit 1998 bisha fashiste serbe në Ramoc dogji fiks 38 shtëpi të shqiptarëve, ndër to edhe shtëpinë e Lazër Gurajt. Baba Ndue, nana Gjyste, gruaja dhe vëllezërit Gjoka, Marashi, Marku, motra Florindja, largohen nga shtëpia pa adresë, me përjashtim të Gjokës që arriti të vejë në Britani. Eh, gruaja së bashku me djalë dalin në kërkim të Lazrit si në përralla. Motra kalon në paralizë prej torturave kafshërore. Në Kosovë nuk mund të kthehen sepse kërkohen edhe nga policia serbe, edhe nga UÇK – ja, pasi Lazri nuk merr pjesë aty. Por edhe në një aspekt tjetër kërkohet të pushkatohet. Gjoja ai si katolik nuk don të rreshtohet në radhë me ushtarët muslimanë. Gjëra këto që ndodhin veç tek popujt me pak kulturë, siç janë Kosova dhe Shqipëria, pasi njerëzit janë një dhe kanë një Zot. Edhe kur prindërit e Lazrit mbas luftës atje u kthyen për të rindërtuar shtëpinë e djegur, kanë patur provokime, kërcënime. Në Kosovë ende janë të çelura plagët e luftës, megjithëse përgjithësisht veprohet dhe forcat ndërkombëtare po bëjnë çmos të vendosin normalitet. Nga Sokol Pepushaj
Bajraktarët e Vuklit edhe sot të rrezikuar me jetë Veprimtaria atdhetare në luftë kundër pushtuesve dhe komunistëve e barjaktarëve të Vuklit njihet në tërë Shqipërinë e më përtej. Ata luftuan krah Heroit kombëtar Prekë Calit. Por pasardhësit e këtij fisi sot janë të rrezikuar me jetën. Kështu, Aleksandër Mirash Nilaj, i datëlindjes 24 maj 1972 është kërcënuar me eleminim fizik dhe keqtrajtuar shumë herë nga komunistët në pushtet, për të vetmin “faj” se është demokrat. Ai, në Malësi të Madhe, në Shkodër e më gjerë ka qenë në ballë të protestave paqësore antikomuniste, deri një ditë që nga pasiguria e jetës detyrohet të marrë udhët e mërgimit. Aleksandrit Enver Hoxha i kishte pushkatuar gjyshin, shqiptarin e atdhetarin e njohur Lucë Gjon Bajraktarin, axhës së tij të ndjerit Nikë Luc Bajraktarit i kishin hequr sytë, prerë veshët dhe varrosur të gjallë në Kelmend, babain, axhat dhe tërë farefisin ia persekutuan politikisht. Kështu, ky demokrat, si shumë të tjerë në Shqipëri, u bë viktimë e diktaturës komuniste. Kjo diktaturë tash katër vjet ka vrarë rreth 4000 demokratë dhe shumë më tepër ka detyruar të largohen nga Shqipëria. Xhemal Berisha
Arjan Ejlli, nga ferri në ferr Fisi i demokratit Arjan Ejlli, si shumë njerëz antikomunistë kish paguar haraç gjatë sistemit të Enver Hoxhës. Sapo në Evropën Juglindore u tronditën themelet e komunizmit, Arjan Ejlli, i datëlindjes 10. 07. 1964, ishte ndër të parët që aspiruan për një Shqipëri demokratike. Ai, rreth një muaj para se të thyheshin ambasadat në Tiranë, në qershor 1990 u arrestua nga policia komuniste e Ramiz Alisë dhe u troturua për një muaj në birucat e Degës së Punëve të brendshme të Shkodrës. U lirua vetëm pasi u mbushën ambasadat e huaja me shqiptarë antikomunistë. Edhe me 14 janar 1990, kur u shemb përtokë busti i Stalinit, Arjan Ejlli është rrahur, arrestuar dhe dënuar me tetë vjet burg politik nga një gjyq i montuar, nga ku doli vetëm pasi në Shqipëri fituan forcat e djathta demokratike. Me atë rast veç dënimeve, shumë antikomunistë nga torturat qenë bërë kontigjent i spitaleve me të meta mendore. Gjithashtu, me 14 shtator 1998, kur opozita shqiptare përcolli për në banesën e fundit deputetin demokrat Azem Hajdari të vrarë nga komunistët, Arjan Ejlli u arrestua dhe për shtatë ditë u torturua çnjerëzisht. Aso kohe në Shkodër, në lagjen “Qemal Stafa” forcat e errëta të sigurimit të shtetit i hodhën në erë shtëpinë me një sasi tritoli duke i rrezikuar edhe jetën e të afërmëve. Ferri komunist Arjan Ejllin e ndjek si hije, hap pas hapi. Në zgjedhjet e fundit parlamentare, pra të 24 Qershorit 2001, ky demokrat duke qenë komisioner i PD – së pas kërcënimit të dhunshëm për të pranuar manipulime, u dhunua në mes të qytetit të Shkodrës nga njerëz me maska. Po ky shtet komunist që manipuloi votat për të mbajtur edhe për katër vjet karriget e krimit, Arjan Ejllin dhe shumë demokratë të tjerë i ka vënë në shënjestër. Disa nga këta vriten, disa largohen me dhimbje nga Shqipëria siç është edhe rasti i antikomunistit Arjan Ejlli, ndërsa disa të tjerë qëndrojnë në ilegalitet. Gjithsesi, jeta e demokratëve shqiptarë është një ferr i vërtetë. Fran Dashi
Vazhdon hakmarrja komuniste mbi demokratët Shteti komunist i Fatos Nanos këto ditë krijoi kabinetin e ri qeveritar. Ky kabinet, është jo i votuar nga shqiptarët, por i dalë nga gryka e kallashnikovit. Janë këta ministra, janë këta deputetë, janë këta socialistë që në pranverën e zezë të ‘97 – ës erdhën me pushkë në pushtet dhe votat e 24 qershorit 2001 i vodhën. Por këta vodhën së pari lirinë e shqiptarëve. Demokratët janë viktima të këtij sistemi diktatorial. Një kalvar vuajtjesh, survijimesh, kërcënimesh ka kaluar demokrati e antikomunisti Pulin Gjergj Shqau, i datëlindjes 05. 10. 1963 deri sa një ditë, si shumë demokratë të tjerë u detyrua të braktisë Shqipërinë. Jeta e këtij demokrati, i cili aspiroi për një Shqipëri demokratike, për liri dhe të drejta njerëzore u vu në rrezik shumë herë. Paulin Shqau, si në antikomunist i vërtetë kish marrë pjesë aktive në tubimet antikomuniste të 14 Janarit 1990, 16 Qershorit 1990, 13 Dhjetorit 1990, 2 Prillit 1991. Por, ai, si një pinjoll i një familjeje antikomuniste, të sakatuar nga regjimi, kish kontribuar edhe në vitin 1990 si një nismëtar aktiv në çeljen e kishës së parë katolike. Paulin Shqau i pagoi këto me hakmarrje e dhunime mesjetare nga bandat e shtetit komunist. Ai, me 13 Dhjetor 1990 u arrestua dhe u mbajt në biruca të burgut dy ditë, me 2 Prill, pas arrestimit politik rrahet dhe lirohet për mungesë provash, me 14 Shtator 1998, ditën e varrimit të deputetit demokrat Azem Hajdari, të vrarë nga komunistët para selisë së PD – së, pas mitingut paqësor të opozitës shqiptare në sheshin “Skënderbej”, u arrestua, u dhunua për 48 orë dhe u lëshua mëpastaj me fraktura në trup. Ai, duke qenë edhe anëtar i shoqatës politike antikomuniste “13 Dhjetori 1990”, ishte një figurë e pastër demokratike dhe një shenj hakmarrjeje komuniste. E, kjo hakmarrje, po vazhdon me revan në Shqipëri, paçka se bishat e kuqe reklamojnë të kundërtën. Albert Vataj
Kuajt shqiptarë shiten në Kosovë. Një kilogram mish 20 dollarë Isha i ngarkuar me shërbim nga gazeta “Shqipëria Etnike” në Kosovë. Atje ndeshim me një fenomen shkatërrues për ekonominë shqiptare. Përgjatë tërë rrugës shohim kuaj të racave të ndryshme e tregtohen në Kosovë. Por para se të vejnë në Kosovë, ata blihen një herë në Gjakovë. Këta kuaj çdo ditë nëpërmjet Kalatës së Komanit nisen me traget. Ata grumbullohen nga tërë Shqipëria nga ca tregtarë matrapazë. Kuajt janë pa dallim moshe, gjendjeje shëndetësore, madje në pamje edhe me numra të reparteve ushtarake! Ata rrinë në Koman, por edhe në Gjakovë disa ditë nëpër maune të mbyllura, ta paushqyer. Tregtarët që nuk pranojnë me asnjë çmim të identifikohen për gazetën “Shqipëria Etnike” pasi duket se fitimin e kanë më të madh seç jemi në gjendje t’ju ofrojmë ne, na thonë se kuajt i blejnë tek shqiptarët fukarenj me 50 000 deri në 60 000 lekë të vjetra. Mëpastaj, në tregun e Gjakovës kuajt shiten mbi 1000 Dojçmarka për copë, ndërsa në Kosovë me një çmim ende më të lartë në një thertore të Kosovës, kuajt shqiptarë theren, paketohen dhe nisen për Austri e Itali, ku një kilogramë mish kali shitet 20 dollarë amerikanë. Në fakt bujqit shqiptarë kanë të lidhur jetën me këtë kafshë shumë praktike, ku matrapazët po i mashtrojnë dhe i fitojnë dhe djersën e tyre po e shesin rreth 300 fish më shtrenjtë. Sipas dokumentave arkivorë, kali ka ekzistuar qysh 400 vjet para Krishtit, duke qenë i dashur, i zgjuar për njerëzimin mbarë. Kali ka ndihmuar njeriun në zëvendësimin e punës së krahut në transport, punim toke, shirje prodhimi, nxjerrje uji etj., etj. Në literaturën fetare, si të krishterë edhe muhamedanë, theksohet se kali me volumin e punës mban 17 anëtarë të familjes. Kështu kali nga Perëndia është e Bekuar si kafshë. Ajo nuk duhet të përdoret për mishngrënje, paçka se në shumë shtete është mish i preferuar. Për këtë treg fatal spekullues duhet të ketë patjetër dijeni, ashtu sikundër duhet të mbajë përgjegjësi Ministria e Bujqësisë, pasi Shqipëria ka një terren të thyer tokash dhe meqë bujqësia nuk është mekanizuar, kuajt kanë punën kryesore në bujqësi. Ne mësojmë se vendet e Europës kanë kërkesa për mishin e kalit dhe për sa kohë që kjo tregti të bëhet e pa bujë do shitet kështu e do fitohet kaq shumë. Ne mendojmë që specialistët e kësaj fushe por edhe shtetarët shqiptarë duhet të mendojnë në këtë linjë, pasi shumë shpejt fshatari shqiptar do të shkojë në atë pikë sa një kal da këmbejë me një veturë. Nga Zef Nika
Kosovarët që udhëtojnë nëpër Shqipëri grabiten nga policia shqiptare Kosovarët, që punojnë prej vitesh në botën e jashtme, ndonëse në rrethana tepër të vështira janë larguar për të emigruar në vendet perëndimore nga sundimi serb. Ata po përjetojnë përsëri histori kufish doganor e policor në tokën amë Shqipëri. Ndonëse kufiri i njohur dhe i përcaktuar mirë, i mbajtur dhe i njohur nga rezoluta 1244, që determinon statusin tashmë të Kosovës, ka ende plot dokumenta që i mungojnë, të cilët administrata UNMIK – ut, nuk i ka plotësuar ende. Por, ajo që të bën të ndalohesh është trajtimi që u bëhet kosovarëve që vijnë nga porti detar i Durrësit. Nga zbritja me tragetet e linjës, një kosovari me makinën e tij deri tek dalja e portit i kërkohen në pesë postoblloqe dokumenta, ku vihen 50 autovetura rresht dhe lihen për orë të tëra në pritje të kontrolleve: – si pakot, dokumentat e identifikimit të automjeteve etj. Dhe sërish do të paguajnë për policët nga 20 DM për çdo 50 metra. Pastaj ata ndalohen në mjaft postoblloqe deri kur kalojnë Milotin. Vërehet se atyre që udhëtojnë për në Kosovë me tragetin e linjës Koman – Firzë, pronarët e trageteve u rrisin biletën me çmime sikur të ishin amerikanë apo austriakë dhe jo kosovarë, duke u përplasur në pasigurinë e bandave, që në përgjithësi bashkëpunojnë me policët në kufi. Të lodhur nga ky udhëtim i pasigurtë, detyrohen të udhëtojnë 2000 km më shumë duke përshkuar dhe lënë të holla në vendet e tjera. Kjo po shihet edhe në mosfrekuentimin e plazheve të Shqipërisë, sepse koston më të madhe do t’ua paguajnë policëve të rrugëve. Nga Zef Nika
Kompanitë INSIG, SIGMA dhe SIGAL po mashtrojnë dhe vjedhin popullin Kompania e sigurimeve si INSIG – u, SIGMA dhe SIGAL, ndonëse reklamojnë vazhdimisht në mediat e shkruara e autovizive nuk sigurojnë fermerin shqiptar që jeton në fshat. Reklamës pra nuk i duhet besuar. Ndonëse popullsia prej 60 % jeton në tre nivele; në zonat fushore, kodrinore e malore dhe është furnizuese e popullatës në prodhimet bujqësore e blegtorale, e cila mban peshën e prodhimit të vendit, nuk sigurohet. Është e pamundur që një fshatar të sigurojë shtëpinë, tokën, bagëtitë nga përmbytjet, zjarret e faktorë të tjerë të rrezikshëm. Janë me qindra fermerë që duan të sigurojnë prodhimet e tyre, por në Shqipëri një gjë e tillë nuk realizohet. Prandaj shteti shqiptar deri sa nuk mund të jetë rregullator i këtyre kompanive fitimprurëse, të sigurojë fshatarët, që çdo ditë ndeshen me dëmtime masive si: rrëshqitje toke, dëmtime në masë të bagëtive nga sëmundjet e kafshët grabitqare etj. Prandaj këto kompani janë vetëm për të vjelur fitime të një grupi të veçantë, që bashkëpunojnë me qeveritarët duke mbetur në nivelet më të ulëta evropiane. Nga Zef Nika
Në Shqipëri hyjnë 10 milion USD fallso nga Italia Besojmë se tërë shqiptarëve iu kujtohet fakti që një gazetar italian në Malësi të Madhe, arriti para një viti e ca të filmojë një bazë të armatimit shqiptar, nga ku një maune plot e përplot do të nisej për t’u tregtuar për Itali me çmimin prej 13 000 dollarësh. Gazetari italian sekuencat filmike ia pat dhënë televizionit lokal “Rozafa” dhe në atë linjë autori i këtyre radhëve bëri një shkrim voluminoz e faktik tek “Rilinjda Demokratike”, megjithëse buja informative qe bërë para se të trafikohej armatimi, megjithëse personat trafikantë njiheshin, pasi maskimi i çastit kish qenë jo dhe aq i kujdesshëm, askush nuk u mbërthye nga organet e specializuara të shtetit shqiptar. E bëmë këtë parantezë kaq të gjatë për të dalë tek problemi, tek skandali në fjalë, në mënyrë që organet e Shërbimit Informativ Shqiptar të suvestigojnë e të veprojnë. Sipas një informacioni tepër të rezervuar, dy – tre ditë më parë në portin e Durrësit, pra në molon e kontrabandës shqiptare, kanë hyrë në mënyrë ilegale rreth 10 milion dollarë fallso. Sipas verisionit që mendohet të jerë i besueshëm, dy fshatarë nga Sukthi i kanë shpëtuar për mrekulli policisë së qytetit të Foxhias në Itali dhe kanë arritur të sjellin shumën e dollarëve fallso në Shqipëri. Mendohet se dy shqiptarët janë kontigjent i krimit të vitit 1997 në Shqipëri dhe persona në kërkim për shumë vepra penale, por kanë lidhje të ngushta me shtetarë e funksionarë të lartë të kupolës politike shqiptare. Madje, zëra të mekur, ndoshta edhe përmes gojëve të këqija thonë se në këtë rrjet është Ilir Xhelil Gjoni, i cili në bixhozin e politikës së batakçillëkut fitoi sërish si ministër. Dikush edhe rritjen e prqindjeve të interesave në Bankën e Shtetit e lidh pikërisht me futjen e kësaj sasie dollarësh fallso, çka të kujton vitet lindjes së ish piramidave rentiere. Pra, përderisa në Shqipëri gjithçka mund të ndodhë, në se kjo shumë parashë fallso ka hyrë në Shqipëri, ajo jo dhe qa vështirë mund të interferojë edhe në Bankën e Shtetit Shqiptar. Por, nëse plas një “bombë” e tillë, nga Banka shumë – shumë mund të largohet në drejtim të paditur guvernatori Cani, ashtu sikundër deri më tash kanë vepruar shumë ish funksionarë të lartë të këtij shteti që duket nuk ka premisa për t’u bërë shtet. Sokol Pepushaj
Nga mbresat e një spektakli: (Kur do të shohim shfaqje të tilla?) Nga Mark Bregu Kanë kaluar kaq kohë që kur në “Teatrin e Estradës” së qytetit tonë u shfaq: “Në prak 2000” – Variete puro shkodrane. Kjo ishte shfaqja e cila me shumë dinjitet ju prezantua publikut artdashës shkodran, dhe që “pushtoi” për dhjetë herë rresht sallën e Teatrit “Migjeni” të qytetit të Shkodrës. Dhjetë netë rresht Teatri “Migjeni” i qytetit të Shkodrës përjetoi çastet më të gëzueshme të dekadës së fundit, dhe një ndër më të gëzueshmet që nga themelimi i tij (1958). Populli i mrekullueshëm dhe artdashës i qytetit të Shkodrës pas një pauze, dhe një vakumi të gjatë të krijuar ndër këto kohëra tranzite, dhe trazirash, më në fund e kuptoi nyjen “gardiane”, në sajë të vullnetit të mirë, dhe talentit të rrallë e të admirueshëm të artistëve të cilët “Djepi” i Kulturës Shkodrane i “kultivon” në çdo “stinë”. Spektakli na shfaqet në të gjithë madhështinë. Kjo variete me Regjisor Sndër Ruçin, Libretist “Artistin e Merituar” Paulin Prekën, dhe drejtues muzike të telantuarin Luan Borova, i dha spektaklit (plot shije) – shkodran atë që prej kohësh i ka munguar. Kjo variete vjen tek spektatori në radhë të parë si obligim moral i artistëve shkodranë për t’i kthyer qytetit të tyre: humorin, si pjesë përbërëse dhe plazmim të shpirtit qytetar Shkodran. Gurrës shkodrane kurrë nuk do t’i shterrë humori sa kohë që nga gjiri i saj do të dalin djem të talentuar si, Sandër Ruçi, burra e gra si Bep Shiroka, Paulin Preka, Zyliha Miloti, Zef Deda (Artist i merituar) të cilët sfidojnë ditët dhe vështirësitë që ju ofron koha, dhe ashtu si “brilantët” në fund të Oqeanit, si yjet dhe kometat në naltësitë qiellore, rrezatojnë Shkëlqim në skenat e tatrove tona mbrendë, dhe jashtë kufijve t’Atdheut. Që në momentet e para të hapjes së siparit shfaqen “sintomat” e një përgatitje serioze, dhe se, shfaqja pretendon të japë një spektakël modern, ku varieteja fillon me një tris të veçantë dhe të pa ekzekutuar ndonjë herë në varietetë tona. Fillimi tip – “Strisha la noticia” prezanton me art dhe shije të hodhë personazhet ekzekutuese. Paraqitja me tre “artistët e merituar” :Bep Shiroka, Zyliha Miloti, Paulin Preka, ku bashkë me Sandër Ruçin, shkrihen në një “kuartet” modern për të proceduar me ngritjen e Velarit, dhe për të servirë: mirëmbrëmjen të gjithë artistëve shkodranë. Ragjisori i shfaqjes në këtë variete, përveçse na prezantohet si aktor – primar, me tipa e karaktere të spikatuna dhe mjaft të larmishme (duke krijuar – situatë gazmore) për të cilat aq shumë kishim nevojë, dhe këto situata i pamë prej fillimit deri në mbarim të saj. Ai me një mjeshtëri të rrallë arrin të gërshetojë në mënyrë prefekte, elementin amator me atë profesionist, duke krijuar një “kolorit” të armonishëm, të ngjashëm me ngjyrat e ylberit. Në këtë spektakël, Sandri shpalosë me të gjithë forcën, vlerat e talentit të tij shumë dimensional si: Skenarist, Regjiso, Aktor, organizator dhe protagonist kryesor i këtij spektakli. Një ndër elementet primare të suksesit të shfaqjes padyshim asht muzika i cila drejtohet nga kompozitori dhe mjeshtri i talentuar – Luan Borova -, i cili shpalos me madhështi vlerat e tij cilësore me gjetjet ma të godituna të formave ma moderne, duke i gërshetuar mjeshtërisht me traditat ma të mira të artit dhe kulturës tonë Kombëtare. Vendosja konvencionale e aktorëve këngëtarë, repertori i zjgedhur dhe funksional i spaktaklit, krijuan një “mozaik” të larmishëm. Zgjedhja mjeshtërore e këngëtarëve, dhe ekzekutimi i tingujve me një nivel të lartë, e kthen muzikën dhe prozën në një “skulpturë” të gdhendur mjeshtërisht duke na dhënë një “Ansambël” virtuoz duke i kthyer së Teatrit “Migjeni”, qytetërinë e humbur, dhe spektatorëve Shkodranë kënaqësinë e artit të kulturuar dhe modern. Artdashësit Shkodran e ndoqën këtë variete me shumë entuziazëm, dhe vlenë të theksohet se: masiviteti ishte në shkallë sipërore. Me gjithë numrin e madh të shfaqjeve, kërkesat kanë qenë gjithnjë e në rritje. Me këtë shfaqje mund të përfaqësoheshin denjësisht në çdo skenë të Evropës. Regjisori – Sandër Ruçi kishte marrë përsipër për ta mbyllur “siparin” e shekullit me “breshëri” duartrokitjesh të cilat me shumë suksese sfiduan breshëritë e kallashëve, duke i kthyer spaktaklit Shkodran, humorin e tij tradicional të cilin, padrejtësisht ia kishte rrëmbyer koha. “Spektakël – 2000”, padyshim është një mesazh shprese. Ai mesazh erdhi natyrshëm siç vijnë dallëndyshet në prak të Pranverës. Por, njëkohësisht pati ardhë dhe si në “trokitje” në “portat” e ndërgjegjes së pushtetarëve lokalë për ma shumë vëmendje, hapësirë dhe përkushtim ndaj artit në përgjithësi dhe në veçanti ndaj aktivizimit dhe vënies në “efiçencë” të atyre talenteve të cilët (padrejtësisht), koha, i la në pluhurin e harresës. Ndërsa shkruaj këta rreshta modeste, më ngjanë sikur dhe penda më “buzëqeshë” nga humori që na patën dhuruar artistët vërtetë të Mëdhenj: Bep Shiroka, Zyliha Miloti, Zef Deda, bashkë me Regjizorin e spektaklit dhe të gjithë atë “Ansambël” simpatik. Meloditë e ambëla që na dhuroi “Simfonia” e Luan Borovës, përmes bylbylave të këngës (të cilët kurrë nuk i munguan Shkodrës), më shtyjnë të mendoj se, nuk po bëj një shkrim, por po rendis vargje mbi “Partiturën” e një “Simfonie” pa mbarim. Duke mbyllur shkrimin përsëris “Refrenin”: A do të shohim shfaqje të tilla në një nivel aq të lartë? Ujë e drita na mungojnë Po e kalojmë jetën me zor ju artista po ju ftojmë T’na dhuroni pak humor. Autori Shkodër 12. IX. 2001
Mark Bregu Kërkoj… Njeriun… Më kot kërkoj të gjej njeriut Ashtu siç kërkohet gjylpana në kashtë Sa herë kujtoj të ndezun qirin Në duart fisnike t’Diogjenit të Lashtë. Sot, kohnat moderne e fikun qiriun Ndaj, dhe Njeriu gjindet me zor Si Dielli vesën koha e shkriu Vështirë të gjindet me prozhektor… Shkodër 1997
Nderim artistit me famë botërore Lukë Kaçaj Nga: Tonin Zadeja Në këtë nderim të fundit që po i bëjmë artistit të papërsëritshëm Lukë Kaçaj, më lejoni që në emër të shokëve dhe miqve të tij më të ngushtë, të të gjithë muzikantëve dhe artdashësve shkodranë, të shpreh ndjenjat e mirënjohjes më të thellë për kontributin e tij të shquar në zhvillimin dhe konsolidimin e artit vokalistik shqiptar. Lindur me 1924 në Bajzë të Kastratit, pinjoll i një vatre me emër të Malësisë së Madhe, Lukë Kaçaj shkëputet shumë shpejt nga gjiri i familjes për të vazhduar studimet në Licenë e Barazuem “Illyricum”, ku edhe merr edukimin e parë muzikot nën udhëheqjen ekompozitorit të shquar të traditës sonë muzikore, Atë Martin Gjoka. Që nga ky moment, falë zërit të tij të mrekullueshëm dhe përgatitjes vokale mbi bazën e një disipline artistike për t’u admiruar, kariera interpretuese e këngëtarit Lukë Kaçaj do të njohë vetëm arritje. Në vitin 1951, pas një angazhimi dinjitoz, së pari, në ansamblin e njohur vokal – instrumental të Kishës Françeskane të Gjuhadolit dhe, më pas në Filarmoninë e Shtetit dhe në Ansamblin Artistik të Ushtrisë, Lukë Kaçaj dërgohet për studime në Konservatorin “Çajkovski” të Moskës, ku edhe diplomohet me rezultate të shkëlqyera në vitin 1955. Gjatë kthimit për në Atdhe, këngëtari Lukë Kaçaj bën një turne të suksesshëm në disa vende të Europës Lindore. Qëndrimi dhe aktivizimi i tij dhjetë vjeçar pranë Teatrit të Operas dhe Baletit, përbën etapën më të rëndësishme të veprimtarisë interpretuese të këngëtarit Lukë Kaçaj. Veçojmë këtu, midis sa e sa roleve operistike, interpretimin e paharruar të Gjinit nga opera “Mrika” e Prenkë Jakovës dhe atë të Don Bazilos nga opera “Berberi i Siviljes” i Xhoakino Rosinit. Figurën artistike të personazhit operistik, këngëtari Lukë Kaçaj e krijonte nëpërmjet përpunimit muzikor të rolit, duke e mishëruar atë me mjeshtëri artistike në skenë. Në vitin 1966 Lukë Kaçaj largohet me pahir nga Teatri i Operas dhe Baletit dhe emërohet pedagog i kantos në Institutin e Lartë të Arteve. Megjithatë, për disa vite me radhë edukoi një brez të mirë këngëtarësh duke lënë mbresa të fuqishme tek ato. Në vitin 1973 arrestohet me një akuzë qesharake dhe dënohet me 5 vjet heqje lirie. U fik kështu një artist i shquar i artit operistik shqiptar. Vdekja e parkohshme e gruas së tij Anës, e rëndoi akoma më shumë heshtjen e detyruar të tij si këngëtar. Por, me gjithë fatkeqësitë që e ndoqën (ai punon për një kohë si hamall për të siguruar jetesën), tek Lukë Kaçaj mbeti i pashuar deri në fund të jetës së tij pasioni për artin dhe muzikën. I nderuari Lukë! Ti sot po ndahesh prej nesh. Por të jesh i sigurtë se kujtimi yt do të mbetet i gjallë në mendjet dhe zemrat tona. Ne do të kujtojmë gjithnjë. Pushoftë në paqë.
Shqipëria çahet përgjysëm Edhe për katër vjet Shqipëria do jetë me bishtuk. Edhe për katër vjet nuk do ketë punë. Ehd epër katër vjet do ketë ulje të nivelit ekonomik, ulje të ndihmës sociale, rritje të cinizmit komunist. Ky cinizëm, ky antishqiptarizëm u reflektua haptas në projektin e krizës shqiptare, ku me krijimin e qeverisë së “re”, e cila doli nga mashtrimi e vjedhja haptas e votës shqiptare, krijoi një ndarje, një çarje si me sopatë mes Veriut e Jugut. Kryeministri Ilir Meta, një format i Mehmet Shehut, i cili edhe fatin s’ka si ta ketë ndryshe nga ai kur t’ja bjerë ngushtë Nanos, u hëngri fjalën dhe nga kjo trevë, që i takon të jetë më shumë se gjysma e Shqipërisë, nuk përfshiu në kabinetin qeveritar asnjë shkodran, por vetëm hajdutin Luan Rama, djalin e Xhelil Gjonit dhe Ndrekë Legisin si një kandelë që ndez vetëm majtas. Tre katundarë, tre servilë dhe kaq. Qeveria Meta, e cila është bërë gazi i botës, duke jetuar qeveritarët e shtetarët në luks,duke u bërë të tërë miliarderë dhe duke e renditur popullin shqiptar vendi i katër, atje nga fundi globit, nuk besojmë se do arrijë deri aty sa shqiptarëve t’u ulë e moralin, t’u errësojë perspektivën, t’i ndajë veri – jug. Është fakt që ngado Veriu është pak më lart se Jugu, pasi natyra atje ofron mineralet, bukuritë natyrore alpine. Por, komunistët shqiptarë po të flasim me statistikë, po vjedhin gjithçka dhe të zotëve u masin bërrylin pasi i largojnë nga funksionet e administrimit të shtetit të vet. Për shembull, nëse në kohën e Enver Hoxhës Shqipëria nxirrte nga nëntoka 2. 2 milion ton naftë në vit, tash nxjerr mesatarisht 300 mijë ton, pra shtatë herë e ca më pak. Po me naftën si veprohet?! Ajo shitet jashtë dhe kjo që tregtohet këtu vjen nga Greqia kontrabandë në shumicën e rasteve. Me një fjalë, bëhet vjedhje e dyfishtë. Këtë e menaxhon qeveria e hajdutët e saj. Po shteti menaxhon gjithçka. Pse u harrua do thoshim bosi i drogës Sokol Koçiu?! Po, këtu gjithçka polifotohet, pastaj fshihet nga Fatos Nano. Ai, në raste krizash partiake prodhon kriza, për t’i shuar më pastaj sipas strategjisë komuniste. Kështu ngjau edhe me të ashtuquajturin dueli Nano – Meta. Po Nano këtë e bëri për të futur opozitën dhe popullin në mjergull, pasi Nano është ai që bashkë me Metën i kanë braktisur me kohë strategjitë e progresit. Pra shkurt, Nano e Meta dhe tërë ajo bandë që rrin në informacion luftimi për të gëlltitur ndonjë thelë, nuk mblodhën intelektualët as nga partia e tyre, por me një grusht lecka të lyera me benzinë e çanë Shqipërinë më dysh. Thuhet se Nano u hakmor kundër Veriut e veçmas Shkodrës, për të përforcuar alibinë se shefi, kapobanda e politikës shqiptare është ai dhe aty nga pranvera do bëjë ca harnime në qeveri me ndonjë shkodran të kallepit alla stalinist sa për format politike, natyrisht. Gjithsesi rropatja për të mbuluar gjurmët e shëmtisë shtetërore nuk duhet të ketë asnjë vlerë, pasi më shumë se i është bërë dëm Shqipërisë nuk ka ç’i bëhet. Atë as regjimet e huaja nuk kanë mundësi ta ndajnë kaq shumë. Dhe ata që ndajnë kurrë nuk të bashkojnë. Bashkimin e bën bashkimi mbarëpopullor. Nga Sokol Pepushaj
Viktimë e një tjetër terrori Edhe Shqipëria, me hapjen ndaj botës, nuk i ka shpëtuar fenomenit të terrorizmit, sidomos atij islamik. Individë të veçantë, apo ndoshta edhe më shumë janë bërë evident. Viktimë e tyre është edhe Kol Prelë Martini i lindur në Dukagjin me 20 Tetor 1957 dhe banues në Shkodër. Deri në vitin ‘90, Kola ka punuar në kooperativë bujqësore, por që me fillimet e saj, iu bashkua lëvizjeve demokratike në Shqipëri. Edhe pse ishte ndër të parët, preferoi të qëndrojë jashtë partive politike, për t’iu përkushtuar Krishtit. Si në shërbëtorë i denjë i kishës katolike, herë me pagesë por më shumë pa pagesë, ai u bë një përhapës i fjalës së Krishtit. Ai vazhdoi traditën e familjes së tij, i cili para disa shekujsh u largua nga Shkodra drejt Dukagjinit, sepse pushtuesit turq i kërkuan ndryshimin e fesë që nuk e pranuan në asnjë mënyrë. Me ardhjen e demokracisë, si shumë të tjerë, u rikthye aty ku i kishte rrënjët familja e tij, në Shkodër. Kontributi i tij në favor të fesë të Krishtit, nuk kaloi pa u vënë re edhe nga anti – krishtat. Me dt shtator 2001, në orën 6 të mëngjesit, sapo u ngrit nga krevati dhe doli jashtë, Kola gjeti një tabak letre. Aty shkruhej se ai dhe familja e tij do të zhdukeshin, pasi Kola po merrej me pëëhapjen dhe propagandimin e fesë katolike. Më kishin thyer edhe kryqin që unë e kisha tek dera e shtëpisë dhe në të kishin shkruar “rroftë islamizmi” duke pikturuar edhe një “yllë e hanë”. Nuk dihet ekzaktsisht se cila dorë fshihet pas këtyre akteve, por fakti është se jeta e Kolës dhe familja e tij janë të rrezikuara seriozisht. Nga Zog Hysenaj
Pse po largohen Bibashanët nga Shqipëria? Natën e 2 korrikut të vitit 2001 në lagjen “Skënderbeg” të Shkodrës u shkrumbua nga flakët e zjarrit shtëpia e Bibashanëve. Kjo ngjarje tronditi qytetin, edhe për faktin se ky veprim kishte një motiv politik. Personat që i vunë zjarrin kësaj banese demokratësh, kanë qenë me maska dhe janë larguar në drejtim të paditur. Në fakt kërcënime për eleminim fizik ka patur në zgjedhjet për deputet në Kuvendin e Shqipërisë demokrati i kësaj familje MArjan Bibashani nga persona të partisë socialiste, të cilët në shkallë kombëtare arritën të manipulojnë votat e lira. Marjan Bibashani është një demokrat i njohur, një antikomunist që në tërë protestat e opozitës konstruktive ka marrë pjesë dhe shumë herë është dhunuar. Ky demokrat rrjedh nga një familje e vendosur antikomuniste, nga e cila janë shquar Zefi, Çesku, Miri dhe Nikolini. Të tërë këta pinjollë të Bibashanëve janë detyruar të largohen me dhimbje nga Shqipëria; pasi diktatura komuniste e ka bërë të pamundur jetesën në tokën stërgjyshore. E, kështu pas vënies së zjarrit të shtëpisë, ku falë ndihmës së komshinjve nuk pati viktima dhe pas telefonatave e kërcënimeve të mënyrave nga më absurdet, demokrati Marjan Bibashani u detyruar ta braktiste Shqipërinë. Kjo mënyrë spastrimi po aplikohet nga komunistët shqiptarë për të larguar kundërshtarët politikë dhe për të zgjatur jetën e tyre në karriget e krimit.
|
