Kryeministri Edi Rama ndodhet prej ditës së djeshme në Izrael ku po zhvillon një vizitë zyrtare. Në darkë të zhvilluar në Jerusalem, ai ka folur për hebrenjtë që u strehuan në Shqipëri dhe sesi asnjë prej tyre nuk ju dorëzua nazistëve.
Në fund të fjalës së tij, Edi Rama tregoi një histori të shkurtër nga jeta, kur ishte fëmijë dhe gjyshja e qetësonte sa herë mërzitej me prindërit. Po ashtu, kryeministri tha se gjyshja e tij nuk shkoi kurrë në universitet, por ishte më e zgjuar se gjithë shkencëtarët që ai njihte.
“Gjyshja ime ishte katolike. Ajo nuk shkoi kurrë në universitete, por më besoni se kishte një mençuri të pakrahasueshme me të gjithë shkencëtarët që unë njoh në Shqipëri. Ajo më thoshte kur prindërit e mi ishin të pakënaqur me mua, meqë ra fjala isha një fëmijë i vështirë. Nuk mund të bëhesh kryeministër i Shqipërisë nëse nuk je fëmijë i vështirë. Unë mërzitesha me ta dha ajo më thoshte:
“Mos u shqetëso. Rri i qetë. Kështu janë prindërit. Je djalë dhe djemtë bëhen burra dhe burrat nga natyra nuk janë krijesa të përsosura dhe perfekte. Kështu do të bësh gabime gjithë jetës, sepse je burrë. Por ka një gjë që nuk duhet ta harrosh. Një burrë mund të përballojë të bëjë gabime, por nuk mund të përballojë të jetë i mërzitshëm.”
Kështu që shpresoj të mos isha i mërzitshëm. Jam i lumtur t’ju them nëse doni një vend të bukur për të mbajtur konferencën e radhës, ejani në Shqipëri vitin e ardhshëm. Ju premtoj që nuk do të pendoheni. Mund të mos mësoni më shumë seç dini, por s’do të mërziteni”, u shpreh Edi Rama.
Fjala e plotë e kryeministrit Edi Rama, në Jerusalem:
Prezantuesi: Kryeministër Rama, në emër të Lëvizjes Lufto Antisemitizmin është një rast për të thënë faleminderit paraardhësve tuaj, për të falënderuar popullin e Shqipërisë, për të falenderuar zakonin tuaj të bukur të Besës. Ky është i vetmi vend në Europë që e përfundoi luftën me më shumë hebrenj sesa kur filloi lufta. Shumë hebrenj në vendet përreth Shqipërisë emigruan aty dhe u shpëtuan, kështu që është një mundësi t’ju falënderoj shumë. E di që është një vizitë shtetërore dhe ju keni një orar shumë të ngjeshur. Faleminderit që dërguat përfaqësuesen më të mirë nga Shqipëria për të qenë pjesë e bordit drejtues të Lufto Antisemitizmin, znj. Valentina Leskaj dhe shfrytëzoj rastin të ftoj t’i drejtoheni grupit.
Kryeministri Edi Rama: Jam i nderuar të jem këtu sepse kam shumë për t’ju thënë, por jam i shqetësuar sepse nuk keni ngrënë ende. Shpresoj mos t’ju mërzis dhe të mos thoni ta qep gojën e të mund të hani. Gjithsesi nuk kam çfarë të shtoj atyre çka dini, por ndoshta do të jetë interesante të dini më shumë për rastin e Shqipërisë dhe si historia u zhvillua komplet ndryshe kur pjesa tjetër e botës ishte vendi më i keq i mundshëm për hebrenjtë.
Pranimi i hebrenjve dhe mbrojtja e tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore janë vetëm episodi i fundit i bashkëjetesës shembullore të gjatë me shqiptarët në atdheun e tyre, i cili u pa globalisht si një atdhe i dytë për hebrenjtë në vitet ’30 dhe shumë pak njerëz e dinë.
Ka një komponent themelor që bashkon ardhjet masive më të mëdha të hebrenjve në Shqipëri. Ata nuk janë drejtuar asnjëherë drejt këtij porti të qetë, por vetëm kur kanë qenë më të rrezikuarit.
Siç tregohet nga historiani i parë i krishtërizmit, Flavius Joseph në librin e tij mbi luftërat judaike, vendbanimet më të hershme hebreje u krijuan në jug të Shqipërisë në shekullin e parë.
Tre mijë hebrenj që kishin hipur në anije që drejtoheshin për në kryeqytetin e Perandorisë Romake si fuqi punëtore, u rrëmbyen në Adriatik dhe u devijuan në brigjet tona ku toponimia hebraike si Galile, Fionike, Orikum, Paleste, është ende e pranishme.
Ata kishin ndërtuar sinagogën e parë në Ballkan, në shekullin e pestë në Sarandë, qytetin në kufi me Greqinë, në të njëjtën ndërtesë me bazilikën e krishterë!
Kur në Spanjë dhe Portugali shpërtheu zemërimi i inkuizicionit kundër hebrenjve, mijëra të tjerë erdhën dhe u vendosën në qytetet shqiptare.
Sipas studiuesve të njohur si Alain Ducellier e Bogumil Hrabak, hebrenjtë sefardi ose sefardikë përbënin afër, nëse jo, shumicën e popullsisë në Vlorë gjatë atij shekulli, qyteti në jug ku po ndërtojmë muzeun hebraik.
Gjatë shekujve të sundimit osman në Shqipëri, hebrenjtë e të gjitha grupeve si Sefardikë, Romaniote, Marrano u bashkuan në Shqipëri edhe pse dihet se marrëdhëniet mes këtyre grupeve nuk kanë qenë gjithmonë vëllazërore. Më e bukura për hebrenjtë, të paktën sipas dijes sonë që janë trima për luftë por jo për të rënë dakord me njëri-tjetrin.
Megjithatë, ata mundën të jetonin në mënyrë të shkëlqyer mes tyre dhe me shqiptarët. Kjo doli të ishte e vërtetë edhe kur grupi i katërt hebre që rrezikonte çrrënjosjen, hebrenjtë ashkenazi, u vendosën në Shqipëri pas nisjes së doktrinës së zgjidhjes përfundimtare.
Në vitin 1931, qeveria e Shqipërisë urdhëroi regjistrimin e plotë të popullsisë.
Me këtë rast hebrenjve iu njoh e drejta e tyre për bashkësi, duke përfshirë Sabatin. Ky ishte një akt i rrallë në Europën e asaj kohe, ku dominonte antisemitizmi.
Në fakt, ishte i vetmi rast. Ndërsa kudo tjetër po shterroheshin, Shqipëria u dha atyre me ligj barazi etnike dhe fetare njësoj si të gjitha komunitetet e tjera në vend.
Konsiderohet të jetë rasti i vetëm i diskriminimit pozitiv për hebrenjtë në ato kohë të errëta.
Kjo situatë bindëse inkurajoi ambasadorin amerikan në Tiranë, Herman Bernstein, një figurë qendrore botërore e Sionizmit në vitet 1930, të propozonte një marrëveshje ndërqeveritare midis Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara për 500 familje hebreje të pranohen në Shqipëri.
Misionarët e Kongresit Botëror Hebre negociuan gjithashtu me qeverinë mbretërore dhe mandatuan misionarin Leo Elton që të vizitonte i cili pati bisedime me dy ministra shqiptarë duke rënë dakord me ta që Shqipëria të pranonte masivisht hebrenjtë në rrezik dhe që ata të vendoseshin të lirë në territore për të krijuar vendbanime të ngjashme me kibucin e sotëm.
Raporti i misionarit Leo Elton iu dha Rektorit të parë të Universitetit Hebraik, Profesor Judah Leib dhjetë vjet më vonë, ku qëndron edhe sot e kësaj dite. Faktet e pakta që dalin nga ky raport 50 faqesh flasin për të njëjtin model historie nderimi dhe solidariteti reciprok mes shqiptarëve dhe hebrenjve.
Siç shkruante disa vite më parë në të përditshmen Haaretz, publicisti hebre Nir Hasson, Shqipëria konsiderohet në këto dokumente sipas Leo Elton një atdhe i dytë dhe shtesë për hebrenjtë.
Ndërkohë një pjesë e opinionit europian ishte në panik nga frika se Shqipëria po asimilohej nga hebrenjtë.
E gjithë kjo po ndodhte ndërkohë që qeveria në Shqipëri ishte nën kontrollin e Romës fashiste.
Kështu shkruante një tekst i koduar i një informatori italian për Ministrinë e Jashtme në vitin 1936. “Pa dashur të alarmoj, më duhet të them se simpatitë shqiptare për ne do të shuhen së shpejti dhe vendin tonë do ta zënë hebrenjtë”.
Në shtator 1943, kur ish-ambasadori nazist në Beogradm Neubacher erdhi në Tiranë për të takuar katër përfaqësuesit e komuniteteve fetare për të pranuar formulën e pavarësisë relative për neutralitetin relativ, ai premtoi gjithçka me kusht që të plotësoheshin tre kushte të panegociueshme: sigurimi i një listë e hebrenjve; dorëzimi i arit monetar që ndodhej në Romë dhe dorëzimi i dy ungjijve të shenjtë të Beratit.
Katër negociatorët refuzuan kategorikisht fillimin e negociatave nëse nuk tërhiqej kushti për dorëzimin e listës hebreje. Duhet ta dini që në Kushtetutën e Parë Shqiptare, të shkruajtur në Mesjetë ka një paragraf që ka përkufizuar historinë e shqiptarëve me shekuj me radhë.
“Shtëpia e shqiptarit i përket Zotit dhe mikut”. Fjala “mik” nuk ka kuptim njeriun e ftuar, por atij që troket në portë sepse ka nevojë për ndihmë. Tradhtia ndaj këtij miku në Kodin e Nderit së shqiptarit është krim i pafalshëm. Këta negociatorë u shpjeguan nazistëve se nëse do të guxonin të pranonin dorëzimin e hebrenjve do të humbitnin të gjithë besimtarët e tyre. Ndaj pranuan të dorëzonin arin dhe nuk pranuan të dorëzonin hebrenjtë.
Nazistët u përpoqën edhe një herë në prill ’44 dhe në qershor ‘44, sipas enciklopedisë Izraelite Pinkas Hakehillot, derisa u arrit në përfundimin se nuk mund të arrihej asnjë marrëveshje me shqiptarët për këtë pikë.
Në pranverën e vitit 1942, në përputhje me statusin special të Mitrovicës, i cili lejoi ushtrinë naziste të hynte pa autorizim në të ashtuquajturat “teritori liberi” (territoret e lira) të Kosovës pa autorizim. Këtu po sjell një episod dhe më vjen keq për Spilbergun, që po ta dinte për Shqipërinë, do të ishte më i suksesshëm për rrëfimet e hebrenjve. Por dëgjojeni këtë. Një ekspeditë e forcave speciale të Rajhut me seli në Beograd, u caktua për të arrestuar të gjithë burrat hebrenj që jetonin në Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës.
Drejtori i spitalit të qytetit ishte një shqiptar nga Shqipëria, doktor Spiro Lito, i cili në dijeninë time është gjithashtu një i drejtë midis kombeve në Yad Vashem, ai u kërkoi pacientëve shqiptarë të dilnin nga spitali, edhe pse me plagë të rënda që të ktheheshin në shtëpi dhe të lironin shtretërit dhe strehoi në spital gjithë burrat hebrenj të qytetit
Për të penguar hyrjen në spital për kontrolle, drejtori e rrethoi gjithë territorin e spitalit me tabela ku shkruhej: “Virus vdekjeprurës. Mos u afro”. Pjesa interesante e historisë është se asnjë nga pacientët që u kthyen në shtëpi, disa prej tyre në gjendje të rëndë shëndetësore dhe asnjë nga të afërmit e tyre nuk shkuan te nazistët për të thënë, dikush i çmendur më ka flakur babanë, gjyshin ose vëllanë për të zbrazur shtretërit për këta njerëz që po kërkoni.
Kështu nazistët u kthyen pa asnjë hebre në duart e tyre.
Pjesa tjetër e historisë është kontributi i pabesueshëm i Kishës Katolike. Jeni të vetëdijshëm se Kisha nuk ishte shumë e sjellshme me hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore, por në Shqipëri, Kryepeshkopi u angazhua personalisht për t’u dhënë hebrenjve certifikata false të pagëzimit për t’i shpëtuar ata.
Mbrojtja dhe shpëtimi i hebrenjve është një virtyt i natyrshëm shqiptar.
Vlen të përmendet rasti i katër hebrenjve dhe ky një tjetër rast unik në Evropë, që u arrestuan. Ka shkëmbim letrash midis komandës naziste dhe qeverisë kolaboracioniste shqiptare, njerëz të caktuar nga nazistët, ku kërkonin lirimin e tyre, duke paguar një garanci prej 1500 napolona ari për secilin prej tyre. Pra, kjo ishte tronditëse për nazistët por ka prova të dokumentuara që qeveria kolaboracioniste këmbënguli dhe më në fund i liroi këta hebrenj duke paguar për ta.
Do të ishte gabim të pretendohej se asnjë hebre nuk vdiq në Shqipëri gjatë Holokaustit. 17 prej tyre nuk kanë vdekur duke u internuar apo spiunuar, por kanë vdekur si antifashistë pjesëmarrës në luftën nacionalçlirimtare dhe janë shpallur dëshmorë.
Shqipëria është i vetmi vend në Ballkan ku përbërja fetare nuk ka një rol përcaktues apo dallues përsa i përket identitetit. Katër komunitete fetare tashmë jetonin së bashku në atë që Papa Françesku pagëzoi jo si një harmoni fetare, por si një vëllazëri fetare. Dhe një bashkësi e pestë e hebrenjve nuk ishte aspak problem.
Unë besoj shumë se kjo nuk është thjesht një faqe e bukur e historisë sonë, por është një thesar shumë i rëndësishëm i trashëgimisë sonë kombëtare.
Dhe ne nuk duhet vetëm ta tregojmë, por duhet të sigurohemi që brezat e rinj ta kuptojnë me mendje e shpirt si pjesë e thelbit të të qenit shqiptar dhe të krenarisë që janë shqiptarë.
Për ne është absolutisht e rëndësishme të jemi në linjë në luftën kundër antisemitizmit sepse siç e kuptojmë nuk ka të bëjë vetëm me hebrenjtë.
Bëhet fjalë për njerëzimin. Lufta kundër antisemitizmit nuk është të mbrosh hebrenjtë apo Izraelin, por mbron veten, familjen, fëmijët dhe të drejtën tënde për t’u respektuar në të qenit musliman në Paris, i krishterë në një vend mysliman ose çfarëdo feje në cilindo vend ku nuk jeni pjesë e shumicës dhe ndërsa po e ndaja me themeluesin dhe sponsorin tuaj të hirshëm gjithashtu, unë besoj fuqimisht se rreziku më i madh me të cilin përballemi kur bëhet fjalë për antisemitizmin nuk është nga vandalët që vandalizojnë varrezat apo sinagogat hebreje. Kjo është diçka vërtet e turpshme, por është shumë e turpshme për të qenë vërtet e rrezikshme.
Përkundrazi, kjo ekspozon anën barbare të një skaji të caktuar. Rreziku më i madh vjen nga ata që duken të arsyeshëm dhe debatojnë e relativizojnë antisemitizmin.
Nuk u ndjeva kurrë aq keq sa kur dëgjova disa anëtarë të Partisë Laburiste Britanike në një moment të caktuar disa vite më parë për antisemitizmin që më bëri shumë më të frikësuar se sa të dëgjosh lajmet për një sinagogë apo varrezë që u vandalizuan.
Përsëri sepse relativizmi mund të na kthejë në vende vërtet të këqija. Vandalizmi është aty, i ekspozuar, është i qartë dhe lehtshëm përcaktohet vija ndarëse.
Kështu që nuk mund t’ju them më shumë për antisemitizmin, ju e dini gjithçka për të.
Gjyshja ime ishte katolike. Ajo nuk shkoi kurrë në universitet, por më besoni se kishte një mençuri të pakrahasueshme me të gjithë shkencëtarët që njoh në Shqipëri.
Ajo më thoshte kur prindërit e mi ishin të pakënaqur me mua… meqë ra fjala, isha një fëmijë i vështirë. Nuk mund të bëhesh kryeministër i Shqipërisë nëse nuk je fëmijë i vështirë.
Unë mërzitesha me ta dhe ajo më thoshte: Mos u shqetëso. Rri qetë. Kështu janë prindërit janë. Je djalë dhe djemtë bëhen burra dhe burrat nga natyra nuk janë krijesa të përsosura dhe perfekte. Kështu që do të bësh gabime gjithë jetës sepse je burrë. Por ka një gjë që nuk duhet ta harrosh. Një burrë mund të përballojë të bëjë gabime, por nuk mund të përballojë të jetë i mërzitshëm.
Kështu që shpresoj të mos isha i mërzitshëm. Jam i lumtur t’ju them nëse doni një vend të bukur për të mbajtur konferencën e radhës, ejani në Shqipëri vitin e ardhshëm. Ju premtoj se nuk do të pendoheni. Mund të mos mësoni më shumë nga sa dini, por nuk do të mërziteni. Faleminderit shumë.
Prezantuesi: E shihni, ky është ovacion pa e kërkuar.
Kryeministri Edi Rama: Jo nuk pyete por më ke mbajtur këtu, çfarë duhet të bënin.
Prezantuesi: Ka një barcaletë këtu në Izrael për dallimet midis një zotërie anglez dhe një hebre. Anglezi vjen e ikën pa thënë lamtumirë dhe hebreu duke thënë lamtumirë, por kurrë nuk largohet. Pra e njëjta gjë me folësit jo të mërzitshëm. Ne kemi zgjedhje brenda një jave dhe ka më shumë se 150 njerëz në sallën ku do të votojnë ambasadorët dhe nuk kemi asnjë ide për rezultatin dhe mund të kemi 300 opinione. Ne kemi një gjë që na udhëzon që është Torahu, libri ynë dhe gjithashtu kur vijmë në sinagoga ka shumë debate. Por ne kemi një udhëheqës që e ka këtë gjë, quhet Yad dhe ai ndjek Torahun dhe papritmas të gjithë vihen në rresht. Mendoj se Adami dhe Valentina që janë në të dyja anët, do të donin t’i jepnin këtë dhuratë të veçantë për udhëheqje të fortë dhe edhe një herë ju falënderojmë për vendin tuaj.
Kryeministri Edi Rama: Faleminderit shumë.
